Liście

Liście w życiu rośliny spełniają między innymi trzy zasadnicze funkcje: fotosyntezy, wymiany gazów i transpiracji. U wszystkich roślin drzewiastych organy te powstają z tkanki twórczej wierzchołka wzrostu łodygi. Kształt ich jest bardzo rozmaity i ma duże znaczenie przy odróżnianiu gatunków.

Najczęściej w wyrośniętym liściu typowej postaci wyróżnia się:

• blaszkę
• ogonek
• przylistki

Oprócz liści właściwych wyróżniamy jeszcze inne rodzaje liści:

• liścienie
• liście młodociane
• liście przykwiatowe

Rośliny iglaste (Coniferopsida) mają, w porównaniu z innymi roślinami, liście zmodyfikowane, o kseromorficznej budowie i znacznie prostszych formach.

Wyróżniamy:

• igły (liście iglaste)
• łuski ( liście łuskowate)

Prawie u wszystkich roślin drzewiastych liście mają krótszy okres życia niż łodygi i po pewnym czasie opadają. Zależnie od trwałości liści dzielimy je na:

• sezonowe
• zimozielone

Liść pojedynczy ma jedną tylko blaszkę osadzoną na ogonku liściowym, np. u lipy (Tilia), topoli (Populus). Liść złożony ma kilka lub wiele blaszek, nazywanych listkami, osadzonych na wspólnej osi, zwanej zwykle osadką. Listki mogą być przy tym ogonkowe lub siedzące.

Rozróżniamy następujące rodzaje liści złożonych:

• trójlistkowe — mają trzy listki na końcu osi liścia, np. u szczodrzeńców (Cytisus), złotokapów (Laburnum), parczeliny trójlistnej (Ptelea trifoliata);
• dłoniaste lub palczaste — mają więcej niż trzy listki osadzone w podobny sposób, np. u kasztanowca (Aesculus), winobluszczu zaroślowego (Parthenocissus inserta);
• pierzaste — mają listki osadzone z dwóch stron osi liścia i są zwykle nieparzystopierzaste, np. u kłokoczki południowej (Staphylea pinnata), robinii (Robinia), jesionów (Fraxinus), klonu jesionolistnego (Acer negundo) i orzechów (Juglans), rzadziej parzystopierzaste, np. u karagany syberyjskiej (Caragana arborescens), często orzecha czarnego (Juglans nigra).

Oprócz liści jednokrotnie, czyli pojedynczo złożonych mogą być też liście dwukrotnie złożone, czyli podwójnie pierzastozłożone. Liście podwójnie pierzaste mają główną oś liścia (osadkę) rozgałęzioną na osie boczne, na których dopiero osadzone są listki, np. u kłęka kanadyjskiego (Gymnocladus dioicus) i igliczni trójcierniowej (Gleditschia triacanthos).

Ułożenie liści i pąków na pędach. Sposób rozmieszczenia liści na pędzie, czyli ulistnienie, jest jedną z charakterystycznych cech gatunku, do którego dana roślina należy.

Wyróżniamy dwa zasadnicze typy ułożenia liści:

• skrętoległy - gdy z każdego węzła łodygi wyrasta tylko jeden liść,
• okółkowy — gdy z węzła wyrastają co najmniej dwa liście.

Powyższe terminy odnoszą się nie tylko do ułożenia liści, ale również innych części rośliny, np. pąków. Obliczanie układów pąków jest łatwiejsze i możliwe również u pędów pozbawionych liści, dlatego też poniżej jest mowa tylko o ułożeniu pąków.

Obserwując pędy o skrętoległym układzie pąków u różnych roślin zauważymy, że pewne z nich leżą na tej samej linii podłużnej, czyli prostnicy, może to być co drugi, trzeci, piąty pąk itd. Tę regularność układu, charakterystyczną dla danego rodzaju lub gatunku, wyrażamy we wzorze ułamkowym, którego licznik stanowi liczba okrążeń linii spiralnej, przechodzącej przez wszystkie pąki położone między pąkami znajdującymi się na tej samej prostnicy, a mianownik — liczba pąków w cyklu (lub liczba prostnic).

Najprostszym układem skrętoległym jest układ naprzemianległy wyrażony ułamkiem 1/2; pąki osadzone są tylko na dwóch prostnicach, leżących naprzeciw siebie. Taki układ mają lipy (Tilia), wiązy (Ulmus), graby (Carpinus), buki (Fagus) i in. Układ 1/3, który jest spotykany u olszy (Alnus) i tulipanowca (Liriodendron) oznacza, że każdy czwarty pąk leży na tej samej prostnicy — są więc trzy prostnice. Układ 2/5 poznamy najlepiej na przykładzie wierzb i topól. Jest tu 5 prostnic, a więc każdy szósty pąk leży na tej samej linii. Linia spiralna, na której są położone pąki, w każdym cyklu okrąża pęd 2 razy.

Porównując powyższe wzory: 1/2,1/3,2/5 i dalsze: 3/8,5/13 itd., zauważamy, że każdy z nich można otrzymać z dwu poprzednich, dodając ich liczniki i mianowniki. Najczęściej spotykane są trzy pierwsze układy, inne natomiast są charakterystyczne dla drzew iglastych — występuje u nich znacznie większa liczba prostnic, na których ułożone są igły i łuski szyszek. Do obliczenia układów skrętoległych należy brać długie, roczne pędy i liczyć się z możliwością występowania nieregularności.

W układzie okółkowym z każdego węzła łodygi wyrasta więcej niż jeden liść. W najprostszym wypadku, kiedy występują tylko dwa liście, mówimy o układzie naprzeciwległym. Nazywamy go również nakrzyżległym, ponieważ następujące po sobie pary liści krzyżują się (4 prostnice). Układ ten, rzadziej spotykany od skrętoległego, charakterystyczny jest dla przedstawicieli rodzin oliwkowatych (Oleaceae) i przewiertniowatych (Caprifoliaceae), dla rodzajów kasztanowiec (Aesculus), korkowiec (Phellodendron), klon (Acer).

Wśród roślin drzewiastych, gatunków rosnących w Polsce, bardzo rzadko spotykany jest układ okółkowy, w którym występują więcej niż dwa liście w okółku. Przykładem takiego układu jest jałowiec pospolity (Juniperus communis), który ma trzy igły w okółku.

Inne terminy określające ułożenie liści są następujące:

• dwustronne (pierzaste) — blaszki liści na skutek skręcenia ogonków liściowych układają się w jednej płaszczyźnie pędu (wpływ światła), np. u wiązów (Ulmus);
• grzebieniaste — jak wyżej, ale u roślin iglastych, np. u jodły pospolitej (Abies alba);
• wiązkowe — na krótkopędach, na skutek silnej redukcji międzywęźli, liście występują w wiązkach lub pęczkach; mówimy tu niekiedy o pozornych okółkach, np. u miłorzębu dwuklapowego (Ginkgo biloba), modrzewi (Larix) i berberysu (Berberis);
• dachówkowate — w przypadku liści łuskowatych mniej lub więcej przylegających do pędów i częściowo pokrywających się brzegami, np. u żywotników (Thuja).

Zobacz także do Wikipedii, wolnej encyklopedii