Carpinus betulus L. — grab pospolity (g. zwyczajny)

Drzewo dorastające do 20 (25) m wysokości i 60 cm pierśnicy. Kora u młodych drzew jest gładka, u starych ciemnoszara i słabo spękana. Pień na przekroju poprzecznym ma zarys falisty, wskutek występowania podłużnych wgłębień, biegnących od jego nasady ku wierzchołkowi. Korona gęsta, cylindryczna i zwykle nieregularna, miotlasta, o gałęziach wzniesionych ukośnie do góry. Młode pędy zielonkawe i owłosione, starsze — nagie, ciemnoszare. Pąki wrzecionowate, pokryte wieloma łuskami, lekko urzęsionymi na brzegach, przylegające do pędów lub nieznacznie odstające.

Liście długości do 12 cm, z 10—15 parami nerwów, jajowate lub podłużniejajowate, u wierzchołka zaostrzone, u nasady zaokrąglone lub sercowate, na brzegu podwójnie piłkowane. W młodości są pofałdowane wzdłuż nerwów i gęsto owłosione, później nagie, z włoskami tylko na dolnej stronie, na nerwach i w kątach nerwów. Przylistki błonkowate, kształtu języczkowatego, opadające wkrótce po rozwinięciu liści. U młodych drzew liście po zaschnięciu utrzymują się na pędach przez zimę i opadają dopiero na wiosnę.

Grab na wolnej przestrzeni zaczyna owocować w 15 roku życia, w drzewostanie — około 40 roku. Owocuje co roku, ale obficiej co 2 lata. Kwitnie pod koniec kwietnia lub w początku maja, po rozwinięciu się liści. Kwiaty męskie są zebrane w kotki 3,5—5 cm długości, zwisające; występują na szczycie gałązek. Kwiaty żeńskie niepozorne, zebrane w luźne, wzniesione kłosy.

Owocem grabu jest orzeszek długości około 0,5 cm, spłaszczony, podłużnie żeberkowany, o zdrewniałej owocni, jednostronnie przyrośnięty do trójklapowego skrzydełka, spełniającego rolę aparatu lotnego. Owoce, zebrane w owocostany w postaci luźno zwisających kiści, dojrzewają w październiku i częściowo opadają, a częściowo pozostają na drzewach przez zimę. Zdolność kiełkowania waha się w granicach 60—70%. Wysiane po dojrzeniu, w jesieni, kiełkują tylko częściowo, a częściowo przelegują, przechowane zaś na sucho i wysiane na wiosnę, przelegują do następnego roku. Należy je stratyfikować przed siewem wiosennym. Kiełkowanie nasion nadziemne; liścienie są odwrotniejajowate.

System korzeniowy grabu jest silnie rozwinięty. Wytwarza on typowy, równomiernie rozwinięty, sercowaty system korzeniowy, z promieniście rozchodzącymi się we wszystkich kierunkach korzeniami, przenikającymi w głąb gruntu. Na glebach gliniastych, iłach i glebach szkieletowych ukorzenia się płasko, jednak poszczególne korzenie pionowe mają dużą zdolność wnikania w głąb zbitego podłoża. Na glebach piaszczystych rozwija się długi i silny korzeń palowy.

Grab do 4—5 roku rośnie bardzo wolno; później przyrost się wzmaga; okres pędzenia osiąga około 30—40 roku życia; w wieku 80—90 lat przyrost na wysokość ustaje i w tym okresie usychają już wierzchołki, a w wieku 100—120 lat obumierają całe drzewa. Bardzo rzadko przekracza wiek 150 lat i tylko w wyjątkowych i bardzo sprzyjających warunkach osiąga do 300 lat.

Grab najlepiej rośnie na glebach świeżych, bogatych w próchnicę, gliniasto-piaszczystych. Niekiedy może rosnąć również na głębokich, wilgotnych glebach piaszczystych, unika tylko gleb zakwaszonych i podmokłych lub zbyt suchych i ubogich w składniki odżywcze. Jest wytrzymały na czasowe zalewanie gleby przez wodę i nieraz tworzy drzewostany w dolinach rzek.

Grab jest drzewem klimatu umiarkowanego. Bardzo cierpi nie tylko w czasie ciężkich zim, ale również podczas wielkich upałów. Jest drzewem bardzo cienioznośnym, podobnie jak buk. Ma dużą zdolność dawania odrośli z pnia, która utrzymuje się do wieku 80 lat.

Drewno graba jest beztwardzielowe, z wyraźną, falisto zaznaczającą się granicą słojów rocznych, o zabarwieniu żółtawobiałym, ciężkie, trudno łupliwe, najtwardsze z krajowych gatunków drzew. Używane jest do wyrobu różnego rodzaju sprzętu gospodarstwa wiejskiego, opraw do narzędzi stolarskich, tkackich czółenek, instrumentów muzycznych oraz w budowie maszyn.

Zasięgiem swym grab obejmuje środkową Europę po Pireneje, południową Anglię, południową część Skandynawii; na wschodzie sięga poza Dniepr; występuje również we Włoszech oraz w Grecji. Północna granica zasięgu graba przechodzi przez południową Anglię, południową Szwecję (50°20' szer. płn.), przez Łotwę i Litwę (56°20' szer. płn.). Występuje także w północnej części Azji Mniejszej, na Kaukazie i w Iranie. Grab jest drzewem terenów nizinnych lub podgórskich, powyżej 600 m n.p.m. pojawia się rzadko.

Najczęściej tworzy drzewostany z dębem — zespoły gradowe. Na glebę wpływa korzystnie, ponieważ ją ocienia, daje obfity opad łatwo rozkładającej się ściółki i nie przyczynia się do tworzenia kwaśnej próchnicy. Żaden inny gatunek nie ma tak dodatniego wpływu na mikroklimat lasu jak grab.

Bardzo dobrze znosi strzyżenie i formowanie, od dawna jest używany na żywopłoty i szpalery. Żywopłoty grabowe należą do najlepszych, są zwarte i trudne do przebycia.

Grab pospolity ma szereg form ogrodowych, m.in. dębolistną ('Quercifolia'), kolumnową ('Columnaris').