Świerk pospolity

Picea abies (L.) KARSTEN [P. abies ssp. abies, P. excelsa (LAM.). LINK., P. vulgaris LINK. — świerk pospolity

Jest to drzewo dorastające w naszych warunkach do wysokości 50 m i pierśnicy 1,5—2,0 m, o koronie stożkowatej, z odstającymi lub słabo zwieszającymi się gałęziami. Strzałę ma prostą, wyraźnie wykształconą aż do samego wierzchołka. Kora jest czerwonobrązowa, łuszcząca się okrągławymi, odstającymi płytkami, przybierającymi postać łuskowatą. Opisano trzy typy korowiny świerka: niekiedy jest ona gruba i spękana, podobna do sosny lub modrzewia (f. corticata), o łuskach okrągłych (f. numularis) lub nieco wydłużonych (f. squamata).

Pędy zwykle brązowe lub czerwone, nagie lub nieznacznie, drobno owłosione. Pąki jajowato-stożkowate, zaostrzone, czerwonawe lub brązowe, pozbawione żywicy, zwykle po 3 na wierzchołkach pędów.

Igły długości 1—2,5 cm, ostro zakończone, ciemnozielone i błyszczące; na stronie dolnej pędów zwykle ułożone grzebieniasto (rozczesane), na górnej zaś mniej lub więcej szczotkowate. Igły na przekroju poprzecznym są kształtu romboidalnego; zawierają 2 zrośnięte wiązki przewodzące oraz 2 przewody żywiczne. Trwałość igieł 5—7 lat.

Kwiatostany żeńskie tworzą w górnej części korony szyszeczki długości 3—5 cm, barwy ciemnoczerwonej (f. erythrocarpa) albo jasnozielonej (f. chlorocarpa), przed zapyleniem sterczące do góry, później zwisające do dołu. Kwiaty męskie mają postać jajowatych kotek barwy żółtawoczerwonej. Kotka zawiera kilkadziesiąt pręcików, z których każdy składa się z 2 żółtawych woreczków pylnikowych połączonych czerwonym, dużym łącznikiem. Świerk kwitnie w kwietniu — maju, zwykle o dwa tygodnie wcześniej od sosny pospolitej.

Szyszki zwisające, długości 10—15 cm i grubości 3—4 cm, o bardzo zmiennym kształcie łusek nasiennych, na podstawie których wyróżniono cztery zasadnicze formy.

Istnieje forma o łuskach zaokrąglonych, drobno ząbkowanych, przypominających kształtem łuski szyszek świerka syberyjskiego (P. obovata); jest to f. fennica REG. występująca na północy Europy. Najczęściej spotykana jest forma o łuskach mniej lub więcej rombowych, ale na wierzchołku nie wyciągniętych języczkowato i falisto nie powyginanych: f. europaea TEPL., rosnąca zarówno na nizinach jak i w górach. Następną formą jest f. acuminata BECK., o łuskach na końcu języczkowato wydłużonych i falisto powyginanych. Forma ta występuje na Mazurach oraz na obszarach południowo-wschodnich i w Karpatach Wschodnich.

Według innych kryteriów obecnie przyjmuje się, że u świerka pospolitego występują trzy zasadnicze odmiany szyszek:

  1. var. abies (= var. europaea) o łuskach odwrotniejajowatych lub okrągłoromboidalnych, płaskich lub wypukłych; widoczna jest mniej niż 1/3—1/4 górnej części łuski;
  2. var. acuminata o łuskach odstających, wydłużonych, dość cienkich, na szczycie całobrzegich lub ząbkowanych, niekiedy sfalowanych; tu należy f. deflexa, opisana w 1934 r. z terenu Polski przez Tyszkiewicza, o szczytowej części łuski nasiennej odgiętej na zewnątrz ku podstawie;
  3. var. alpestris o szyszkach mniejszych (dł. 6—12 cm), łuskach sztywnych, deltoidalnych, na szczycie zaokrąglonych lub wciętych, całobrzegich lub ząbkowanych, widoczna jest mniej niż 1/4 górnej części łuski.

Udział poszczególnych odmian w rodzimych populacjach świerka pospolitego jest różny.

Świerk zaczyna obradzać szyszki w wieku 30—40 lat; w zwarciu natomiast później — około 60—70 lat. Nasiona jajowatego kształtu, w szyszce ułożone po dwa pod każdą łuską, długości 4—5 mm, ciemnobrązowe, z obu stron matowe. Skrzydełko jasne, skórzaste, długości około 15 mm obejmuje nasienie łyżeczkowato. Szyszki dojrzewają jesienią pierwszego roku; nasiona wysypują się z szyszek w drugiej połowie zimy lub na wiosnę następnego roku, a szyszki opadają. Zdolność kiełkowania nasion wynosi 20—95%, którą zachowują przez 4—5 lat. Wysiane na wiosnę kiełkują po 4—5 tygodniach. Młoda siewka ma 4—10 trójgraniastych, drobno ząbkowanych liścieni, które pozostają na niej do 3 roku życia.

W młodości świerk rośnie wolno; okres pędzenia następuje między 30 a 50 rokiem życia, na starość szybkość wzrostu się zmniejsza, jednak zachowuje się do końca życia. Żyje do 250 lat, a nawet dłużej.

System korzeniowy wytwarza powierzchniowy, bez korzenia palowego, który już w trzecim roku życia zanika. Na glebach głębokich i dobrze drenowanych ma system korzeniowy silnie rozwinięty; na korzeniach bocznych powstają wtedy korzenie zakotwiczające, sięgające głęboko (do 2—3 m) w glebę i w znacznym stopniu zwiększające wiatroodporność drzew. Na krótkich korzeniach świerka występuje mikoryza. Wskutek takiego systemu korzeniowego, świerk rośnie dobrze na glebach płytkich lecz wilgotnych, natomiast na suchych piaskach, jak również na glebach zabagnionych z wodą zastoiskową, rośnie źle. Wymagania pod względem żyzności gleby ma umiarkowane. Występuje zarówno na wapieniach, jak i na glebach ubogich w wapń. Pod względem warunków klimatycznych wymagania też umiarkowane. Odporny jest zarówno na niskie temperatury, jak i wysokie, ale nie znosi klimatu suchego i jest bardzo wrażliwy na suszę atmosferyczną i glebową. Wrażliwy jest także na późne przymrozki wiosenne, zwłaszcza jeśli rośnie w zamkniętych kotlinach. Cierpi również na skutek silnych wiatrów, powodujących wiatrowały (wykroty). Bardzo wrażliwy jest na dym, z tego względu nie nadaje się do zadrzewień w dużych miastach.

Świerk jest gatunkiem cienioznośnym, choć w mniejszym stopniu niż cis i jodła, i może rosnąć pod okapem drzewostanu; młode świerki przez 10—20 lat zachowują jeszcze zdolność wyrośnięcia w drzewa.

Drewno świerka jest barwy białej, czasem ze słabo żółtym odcieniem, z lekka błyszczące, bez wyraźnego zróżnicowania pod względem zabarwienia na biel i twardziel. Słoje roczne są dobrze widoczne na wszystkich przekrojach. Drewno późne różni się nieco od drewna wczesnego ciemniejszym zabarwieniem. Promienie drzewne są niewidoczne gołym okiem. Przewody żywiczne występują rzadko. Drewno jest lekkie, miękkie, o niewysokich właściwościach mechanicznych, używane przede wszystkim do wyrobu celulozy, jako drewno rezonansowe, a ponadto na słupy teletechniczne, do budowli itp. Kora zawiera dużą ilość garbników i jest użytkowana jako kora garbarska.

Świerk pospolity jest drzewem środkowo- i północnoeuropejskim, wyraźnie kontynentalnym. Nie rośnie w zachodniej części Europy. W środkowej Europie jest zasadniczo drzewem górskim.

Świerk pospolity ma w Europie dwa ośrodki występowania, które spotykają się na terenie Polski. Większość powierzchni stanowią obszary północno-wschodnie objęte od północy linią wyznaczającą granicę lasu, od Norwegii po wschodnią Syberię, a od południa linią biegnącą od południowej Szwecji przez północno-wschodnią Polskę i dalej w kierunku południowego krańca Uralu do Azji. Południowo-zachodni zasięg świerka obejmuje górskie obszary alpejsko-bałkańskie oraz wyżynno-górskie i sąsiadujące z nimi nizinne obszary hercyńsko-sudecko-karpackie.

Zasięg pionowy świerka zaczyna się od ich podnóża i sięga po górną granicę lasów. W Tatrach dochodzi świerk, jako drzewo tworzące lasy, do 1550 m; maksimum wynosi 1650 m, zaś karłowate okazy, nie obradzające nasion, można spotkać na wysokości 2000—2100 m, a do 2250—2300 m dochodzi jeszcze tu i ówdzie w postaci drzewek nie obradzających nasion. W Alpach granica podnosi się do 2000—2280 m, w Karpatach sięga do 1500—1800 m; w Górach Skandynawskich na południu do 1930 m, a na północy do 950 m.

Dotychczas uważano, że świerk w Polsce ma dwa ośrodki oddzielone od siebie pasem bezświerkowym — nie występuje w stanie naturalnym prawie w całej Wielkopolsce, na Pomorzu oraz prawie na całym Mazowszu bez części północnej. Zagadnienie istnienia w Polsce pasa bezświerkowego było wielokrotnie badane i dyskutowane. Według J. RIVOLIEGO pas bezświerkowy stanowił dysjunkcję obszaru nizinnego północno-wschodniego od południowego wyżynnego; W. SZAFER stwierdził natomiast, że południowa granica świerka północnego nie jest granicą klimatyczną ustaloną, lecz jest nie ukończoną jeszcze wędrówką tego drzewa na południe; W. JEDLIŃSKI uważał, że pas bezświerkowy na terenie Polski środkowej nie powstał w sposób naturalny, lecz z powodu niewłaściwej gospodarki człowieka na tych obszarach i nieszczególnych warunków siedliskowych.

Próbowano także wyjaśnić istnienie pasa bezświerkowego czynnikiem wilgotności. Przypuszczano, że mała roczna ilość opadów (ok. 500 mm) oraz suche i piaszczyste gleby uniemożliwiły zasiedlenie tego obszaru przez świerk i przeszkodziły w połączeniu zasięgu świerka południowego z obszaru górskiego ze świerkiem z obszaru północno-wschodniego. Dalsze prace (TYSZKIEWICZ, LUBLINERÓWNA, KARPIŃSKI) przemawiały za tym, że pas bezświerkowy odpowiada jednak istnieniu dwóch ośrodków rozmieszczenia świerka, co znajdowało potwierdzenie także w występowaniu dwu ras świerka, o różnej wielkości szyszek i ciężarze nasion, w istnieniu różnych gatunków pasożytujących na świerku korników oraz małej ilości pyłku świerka w pokładach torfu na pasie bezświerkowym.

Obecnie przyjmuje się (ŚRODOŃ 1967), że świerk wkroczył na obszar Polski zarówno z ośrodka karpackiego, jak i północno-wschodniego. Do zetknięcia tych dwóch migrujących obszarów rozsiedlenia doszło prawdopodobnie w pasie biegnącym wzdłuż środkowego i dolnego Bugu. GIERTYCH (1973) na podstawie danych opartych na cechach szyszek, nasion i siewek rosnących w warunkach doświadczalnych stwierdził, że świerk pochodzący z Polski środkowej jest bardziej podobny do świerka północno-wschodniego niż górskiego. Na tej podstawie przyjął, że pas zetknięcia się dwóch zasięgów świerka leży bardziej na południe, u podnóża Karpat i Sudetów. Nie wyklucza się możliwości, że świerk górski osiągnął linię Bugu, a potem wycofał sie pod naporem świerka nizinnego. Współcześnie przeważa zatem pogląd o ciągłym, w sensie historycznym, zasięgu tego drzewa na obszarze Polski, co dotyczy również Beskidu Niskiego, gdzie dawniej była wyróżniana śródkarpacka dysjunkcja świerka. Równocześnie zakłada się, że skąpy udział świerka na niżu środkowopolskim jest spowodowany nieodpowiednimi warunkami edaficznymi i gospodarczą działalnością człowieka. Świerk odznacza się największą zmiennością spośród gatunków drzew iglastych Europy. Pod wpływem czynników zewnętrznych ulega on deformacji i przybiera oryginalne postacie. W pobliżu górnej granicy lasu, gdzie wieją silne, jednokierunkowe wiatry, tworzy się forma chorągiewkowata (sztandarowa),o koronie wykształconej głównie po stronie odwietrznej. W związku z jednostronnym rozwojem korony, drzewa takie wykształcają pień o eliptycznym przekroju poprzecznym, co daje pniowi większą wytrzymałość na złamanie. Na przekroju takich pni rdzeń jest przesunięty w kierunku strony dowietrznej, po stronie zewnętrznej wytwarza się drewno ciemne, bardziej odporne na zgniatanie. W lasach górskich można spotkać drzewa świerkowe stojące na kilku grubych korzeniach — jakby na szczudłach; są to tzw. formy szczudłowe, powstające w ten sposób, że nasienie skiełkowało na pniu zwalonego drzewa, objęło go swymi korzeniami, a gdy drzewo spróchniało i rozsypało się, korzenie te utworzyły jakby szczudła.

Wskutek zniszczenia pędu wierzchołkowego, np. przez człowieka, zwierzęta, śnieg, wiatr, powstają formy nieregularne, np. formy bagnetowe lub kandelabrowe (o paru wierzchołkach wytworzonych z pąków śpiących). Młode świerki, obgryzane przez bydło, rosną krzaczasto i rozrastają się tak szeroko, że bydło nie może dosięgnąć wierzchołka, który wówczas dopiero zaczyna rosnąć w górę i wytwarza się tzw. forma pastwiskowa świerka. U świerków rosnących w małym zwarciu korona sięga czasem aż do ziemi. Gałęzie stykają się z wilgotną ziemią, wypuszczają korzenie przybyszowe i dają początek nowej roślinie; w ten sposób rośnie nieraz koło pnia macierzystego jedno lub kilka drzewek, powstałych z odkładów i zachowujących jeszcze związek z pniem macierzystym.

Pod względem liczby form i odmian mutacyjnych, a także ras geograficznych świerk przedstawia się bardzo bogato. Spotykamy wiele form, różniących się pokrojem, np. forma wężowa (f. inrgata) o nielicznych gałęziach bocznych, skąpo się rozwidlająca i o bardzo małej liczbie pędów wyższych rzędów. Istnieje szereg form płaczących, o pędach zwisłych lub wykazujących goetropizm dodatni, tj. o pędach rosnących ku dołowi, zamiast ku górze (Picea abies 'Inversa').

Inne formy: zwisające, jak P. abies 'Pendula' o delikatnych, wygiętych łukowato w dół, zwisłych gałązkach, rosnąca bardziej krzaczasto, gęsto rozgałęziona; formy stożkowate, jak P. abies 'Pyramidata'; różniące się zabarwieniem igieł: 'Aurea' (złocista), 'Coerulea' (sina) i 'Argenteospica' (pstrolistna). Formy te hodowane są często w parkach.

s/swierk-pospolity.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:41 (edycja zewnętrzna)