Sosna zwyczajna - nasiona

Sosna zwyczajna (s. pospolita) — Pinus sylvestris L.

Drzewo jednopienne. Zaczyna obradzać najwcześniej w wieku ok. 15 lat, a przeważnie ok. 35 roku życia. Do niedawna sosna zwyczajna obradzała obficiej w Polsce co 3—5 lat, a obecnie nieco rzadziej (Załęski 1993). W młodości jako pierwsze tworzą się zwykłe kwiatostany żeńskie, a dopiero w dalszych latach także męskie. Kwitnie w maju. Kwiatostany męskie w postaci jajowatych siarkowożółtych kłosów skupionych u nasady tegorocznych pędów, tworzą się głównie w nieco ocienionej podwierzchołkowej części korony. Składają się z licznych dwupylnikowych pręcików. Kwiatostany żeńskie tworzą się pojedynczo lub po parę na szczytach tegorocznych pędów w kształcie kulistych szyszeczek. Łuski okrywające, przyrośnięte do grzbietu łusek nasiennych, są już w kwiatostanie znacznie od nich mniejsze.

Szyszki, występujące pojedynczo lub po dwie, trzy, osiągają w pierwszym roku po zapyleniu wielkość ziarna grochu, są barwy szarobrązowej. Dopiero wiosną drugiego roku już po zapłodnieniu przyjmują barwę zieloną i aż do lata rosną, osiągając w lipcu ostateczną długość 3—8 cm, jesienią drewnieją i dojrzewają przybierając barwę szarawą, ceglastobrązową lub brązowożółtą. W dojrzałych szyszkach łuski wspierające i nasienne są zrośnięte w jeden twór, złożony z romboidalnej tarczki oraz ze spłaszczonego trzonu, u którego nasady tworzą się dwa uskrzydlone nasiona.

Według kształtu tarczek wyróżniono (Staszkiewicz 1993) następujące formy szyszek: płaskotarczkową (plana Christ), wypukłotarczkową (gibba Christ) o wyrostkach sterczących ku górze, odgiętotarczkową (reflexa Heer) o wyrostkach skierowanych ku wierzchołkowi szyszki i odgiętotarczkową (hamata Ster), o wyrostkach zagiętych ku podstawie szyszki. U nas spotyka się trzy pierwsze formy, a największy udział (ok. 60%) ma forma wypukłotarczkową (Sokołowski 1931). Nasiona z szyszek formy reflexa są najcięższe, a z szyszek formy plana najlżejsze (Tylkowski 1992). Kształt tarczek jest cechą indywidualną, a poszczególne populacje różnią się tylko udziałem poszczególnych form. W naturze raczej rzadko występują szyszki z łuskami jednakowymi na powierzchni całej szyszki. Budowa łusek na jednej szyszce zmienia się zwykle w zależności od ustawienia względem światła.

Na podstawie wielkości szyszek wyróżniono też formy: wielkoszyszkową i małoszyszkową. Pod względem kształtu, uwarunkowanego stosunkiem długości (/) do grubości szyszki (d) rozróżnia się (Pravdin 1964): szyszki długie (l/d = od 2,5 do 3,0), długie i grube (l/d = od 2,0 do 2,5), jajowate (l/d = od 1,5 do 2,0) i okrągłe (l/d = od 1,0 do 1,5). Wielkość i liczba nasion zwiększa się liniowo wraz ze wzrostem wielkości szyszek. Liczba nasion w szyszkach tej samej wielkości wykazuje jednak dużą zmienność.

Szyszki otwierają się wiosną trzeciego roku uwalniając nasiona. Są one nieregularnie owalne, z jednej strony nieco spłaszczone, z drugiej wypukłe, na jednym końcu zaostrzone, do 5 mm długie, barwy czarnej, czarnobrązowej, brązowej, pstrej, rzadziej szarej lub płowej. Każde nasiono jest objęte kleszczowato przez 3—4 razy dłuższe błoniaste skrzydełko o ostrym wierzchołku i jednym brzegu prostym, a drugim owalnym, barwy płowej lub brązowej z ciemniejszym obrzeżem lub plamami. Kombinacje: nasiona i skrzydełka ciemne, nasiona jasne a skrzydełka ciemne, nasiona ciemne a skrzydełka jasne oraz nasiona i skrzydełka jasne występują na ziemiach polskich w przybliżeniu w stosunku genetycznym 9:3:3:1 (Sokołowski 1931). We wszystkich populacjach sosny więcej tworzy się nasion ciemnych niż jasnych (Pravdin 1964), szczególnie gdy występują one na siedliskach bogatszych i wilgotniejszych (Czerepnin 1980).

Na terenie Polski ok. 46—63% nasion zebranych w drzewostanach ma barwę czarną, ok. 28—37% — brązową oraz 9—16% — płową (Grzywacz 1977). W plonie z plantacji nasiennej sosny określanej jako taborska ok. 46% to nasiona ciemne, 42% brązowe a 12% jasne (Blonkowski 1993). Barwa okrywy nasion sosny nie wpływa wyraźnie na ich masę, energię i zdolność kiełkowania oraz szybkość wchłaniania wody. Okrywy czarne są grubsze i o ok. 4% cięższe niż płowe. W przypadku nasion brązowych przewaga taka wynosi tylko 2%. Spore różnice występują w składzie chemicznym okryw czarnych i płowych. Okrywy czarne zawierają znacznie więcej niż okrywy płowe związków chemicznych toksycznych dla grzybów zgorzelowych. Są to kwas kawowy i chlorogenowy oraz eurekowy, a także fenol i fenole wielowodorotlenowe oraz niektóre związki z grupy hydroksylowej, które powstają przy rozkładzie garbników (Grzywacz 1979). Nasiona jasne zachowują w czasie przechowywania krócej żywotność niż nasiona ciemne (Vincent 1930).

W szyszkach zebranych jesienią drugiego roku po kwitnieniu nasiona są już fizjologicznie dojrzałe i zdolne do kiełkowania, ale nie nadają się do dłuższego przechowywania. Szyszki zbiera się zwykle później w okresie zimy, przeważnie od grudnia do lutego, obrywając z gałęzi drzew ściętych, rzadziej rosnących. Jeżeli ścinka odbywa się wcześniej, okrzesane gałęzie układa się w stosy, a szyszki obrywa dopiero zimą, gdy nasiona osiągną pełną dojrzałość morfologiczną. Dojrzewanie nasion w zamkniętych szyszkach jest szczególnie potrzebne w krajach o surowym klimacie ze względu na konieczność dorastania wielu niedorozwiniętych zarodków.

Szyszki wyłuszcza się w wyłuszczarniach cieplnych w temperaturze 40—60° C, odskrzydla i oczyszcza. Wydajność łuszczenia ok. 1—2%. Należy uważać, aby przy tych czynnościach nie uszkodzić nasion i nie pozbawić je woskowego nalotu, bo mogą nie kiełkować i nie nadawać się do przechowywania. Masa 1000 nasion zebranych w drzewostanach w Polsce waha się od 4,0 do 8,5 g, wynosząc średnio 6,2 g (Antosiewicz 1970). W plantacji nasiennej z 12-letnich szczepów sosny taborskiej masa 1000 nasion zebranych z drzew należących do poszczególnych klonów mieściła się w zakresie 5,7—9,8 g przy średniej 7,6 g (Blonkowski 1993). W obrębie całego naturalnego zasięgu sosny zwyczajnej w Europie średnia masa 1000 nasion waha się w zakresie 2,4—12,0 g (Staszkiewicz 1993), zmieniając się klinalnie i zmniejszając o ok. 0,2 g wraz ze wzrostem o 1° szerokości geograficznej północnej (Pravdin 1964). Podobne zmiany klinalne masy 1000 nasion występują wraz z przejściem od klimatu oceanicznego do kontynentalnego. Wszystkie te zmiany masy 1000 nasion związane są liniowo ze zmianami warunków klimatycznych w poszczególnych obszarach występowania, które można m.in. scharakteryzować sumą efektywnych temperatur (≥ 10°C; Czerepnin 1980).

Zróżnicowanie masy nasion określonego pochodzenia, a głównie długość zawartych w nich zarodków, decyduje o kiełkowaniu nasion i cechach wzrostowych siewek (Wrześniewski 1982, Załęski 1990). Nasiona sosny zwyczajnej są mało wrażliwe na przesuszenie nawet do 2—3% wilgotności i to w temperaturze 40—60°C. Ich przechowywanie na sucho nie nastręcza więc trudności. Przy przechowywaniu do 5 lat wystarczy obniżyć wilgotność nasion do ok. 7% i składować je w szczelnych pojemnikach w stałej temperaturze sc 5 C. Nasiona przechowywane do 10 lat nie mogą mieć więcej niż 6% wilgotności, a najlepiej trzymać je w niezbyt niskiej temperaturze ujemnej, np. — 5°C. Wilgotność nasion, które mają być przechowane jeszcze dłużej nie może przekraczać 5%, a stała temperatura chłodni powinna być utrzymywana na poziomie ok. — 10°C lub jeszcze niższym (Schönborn 1964).

Nasiona sosny zwyczajnej polskich pochodzeń zarówno wkrótce po zbiorze, jak i po dłuższym prawidłowym przechowywaniu wykazują wysoką zdolność kiełkowania dochodzącą do 100%, średnio 88,9% (Antosiewicz 1970). Udział nasion I klasy jakości utrzymuje się od lat na niezmienionym poziomie ponad 70% (Załęski i Kantorowicz 1993). Nasiona nie wymagają żadnego specjalnego przedsiewnego przygotowania. Najczęściej wysiewa się je wiosną, choć możliwy jest także wysiew późnojesienny, a nawet zimowy.

s/sosna-zwyczajna-nasiona.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:41 (edycja zewnętrzna)