Opieńkowa zgnilizna korzeni świerka i innych drzew iglastych

Sprawcy: Armillaria obscura (Schaeff.) Hermk i inne gatunki z rodzaju Armillaria

Choroba występuje w strefie klimatu umiarkowanego na całej kuli ziemskiej. Poraża bardzo wiele roślin, głównie drzewiastych, a wśród nich w Polsce przede wszystkim świerk pospolity i sosnę zwyczajną. Dokonane wyłonienie z rodzaju Armillaria szeregu nowych gatunków, które dotychczas były traktowane jako jeden gatunek Armillaria mellea (Vahl ex Fr.) P. Karsten, skłania do nadania opisywanej chorobie nowej nazwy „opieńkowa zgnilizna korzeni” i do określania wspomnianych nowych gatunków sprawcy łącznie nazwą rodzaju: opieńka.

Armillaria obscura

Wiek drzew leśnych porażanych przez opieńkę waha się od około 3 lat do najstarszego. Największe straty opieńka powoduje w okresie młodnika i drągowiny, atakując korzenie i szyję korzeniową, a następnie podstawę pnia. Opieńkowa zgnilizna korzeni ma w Polsce bardzo duże znaczenie gospodarcze, występuje bowiem w niektórych częściach kraju (np. w świerczynach podkarpackich i województwa olsztyńskiego, poza tym — bardziej lokalnie — w młodnikach sosnowych na całym niżu) epifitozyjnie, stwarzając poważne trudności przy pielęgnowaniu drzewostanów, ich uzupełnianiu i odnawianiu.

Objawy

Pierwsze dostrzegalne objawy porażenia przez opieńkę wyrażają się często w opóźnieniu rozwoju drzew. To opóźnienie może dotyczyć pędów, liści i igieł. U drzew iglastych szczególnie silnie reaguje na chorobę pęd szczytowy. Niekiedy jednak atak choroby jest tak nagły i silny, że pierwszym uchwytnym objawem bywa przebarwienie igliwia i zblednięcie, a następnie zbrązowienie. W trakcie tych przemian barwnych pojawia się szereg innych objawów chorobowych, aż w końcu silnie przebarwione i już obumarłe igliwie przy lada wstrząsie, spowodowanym np. przez wiatr, nagle i całkowicie osypuje się na ziemię, co oznacza śmierć całego drzewa. Czasem igły zamierają tak szybko, że zasychają zanim zdążą się przebarwić i w takiej postaci opadają na ziemię.

Armillaria mellea W czasie choroby, szczególnie w końcowych jej fazach, pojawiają się na dolnych partiach porażonych pni obfite wycieki żywiczne. Żywica spływając niżej miesza się z ziemią, przedwcześnie opadłym igliwiem itp. i przyjmuje postać brudnych, nieregularnych brył lub też zaskorupia glebę w pobliżu nasady pnia. Często zdarza się, że wydzielona przez drzewo żywica nie uchodzi na zewnątrz, lecz zestala się w powstającej pod korą wolnej przestrzeni.

Na zamierających lub już obumarłych drzewach (i krzewach) iglastych i liściastych porażonych przez opieńkę można z reguły stwierdzić obecność śnieżnobiałych, grubych płatów grzybniowych, ulokowanych między drewnem a korą korzeni i pni. U starszych drzew mogą one sięgać do kilku metrów w górę pnia. Pod płatami grzybniowymi powierzchnia drewna jest ciemnobrunatna. Spod kory korzeni płaty grzybni przenikają do gleby w postaci ciemnobrunatnych lub prawie czarnych, rozgałęziających się sznurowatych tworów zwanych ryzomorfami. Często ryzomorfy przerastają znaczne odległości w glebie, spełniając równocześnie rolę narządów patogena dokonujących zakażenia korzeni. Po zamarciu drzew i obluźnieniu się kory znajdujące się pod nią płaty grzybniowe przekształcają się w spłaszczone i rozgałęzione ryzomorfy, a ponieważ mają zdolność rośnięcia szczytowego, docierają do wyższych partii pnia, niż poprzednio sięgały płaty grzybni.

Dalszym objawem o charakterze etiologicznym są owocniki opieńki, pojawiające się jesienią wokół przeważnie już zamarłych drzew i pniaków, a często też na samych pniakach. Korzenie i porażone części pnia ulegają białej zgniliżnie jednolitej, ograniczającej się przeważnie do drewna bielastego. Jedynie drewno korzeniowe pozostające w glebie (z częścią twardzielową) może w całości ulec rozkładowi, gdyż grzyb znajduje tam przez dłuższy czas odpowiednią wilgotność. Z czasem na przekrojach porażonego drewna ukazują się nieregularnie przebiegające, ciemnobrunatne lub czarne linie, tzw. linie strefowe bądź sklerocja.

Sprawcy choroby

Armillaria bulbosa Obecnie zalicza się do nich na obszarze Europy aż pięć różnych gatunków rodzaju Armillaria (Basidiomycotina, Agaricales):

  1. Armillaria mellea sensu stricto (Vahl ex Fries) Kummer,
  2. Armillaria obscura (Schaeff.) Herink,
  3. Armillaria bulbosa (Barla) Kile et Watling,
  4. Armillaria borealis Marxmüller et Korhonen, i
  5. Armillaria cepistipes, w ramach którego wyróżnia się dwie formy: A. cepistipes f. typica Velenovsky i A. cepistipes f. pseudobulbosa Romagnesi et Marxmüller.

W Polsce fitopatologicznie najważniejsze są: opieńka ciemna (A. obscura), atakująca głównie drzewa iglaste (w tym świerk i sosnę) i opieńka miodowa (A. mellea), porażająca najczęściej drzewa liściaste, w tym owocowe. Pospolicie spotyka się także opieńkę bulwiastą (A. bulbosa), atakującą drzewa iglaste i liściaste, ale raczej osłabione lub wręcz już martwe. Bardzo rzadko spotykano dotychczas w Polsce opieńkę północną (A. borealis), pospolitszą w Europie Północnej (np. w Finlandii) — u nas znaleziono ją na świerku. Opieńki maczugowatej (A. cepistipes) nie stwierdzono jeszcze ani w Polsce, ani na obszarze wschodnich Niemiec (byłej NRD).

Do najbardziej charakterystycznych organów przytoczonych gatunków, określanych niekiedy jako kompleks opieńkowy, należą owocniki i ryzomorfy. Pierwsze, za młodu jadalne, pojawiają się pod koniec lata i w jesieni, występując zwykle gromadnie. Zawiązują się na końcu ryzomorf, z którymi pozostają związane przez cały czas swego rozwoju. Owocniki mają kształt kapelusza osadzonego na trzonie, który ma zwykle wysokość 5—10 cm i grubość 15—25 mm. Na górnej części trzonu występuje wydatny lub tylko szczątkowy pierścień. Kapelusz jest początkowo wypukły, niemal kulisty, później rozpostarty, o średnicy 5—10 cm, z cienkowarstwowym białym miąższem. Umieszczone na spodzie kapelusza blaszki, na których występują podstawki z zarodnikami, są początkowo żółtawobiałe, później czerwonawe, szeroko przyrośnięte do trzonu i po nim zbiegające. Zarodniki podstawkowe mierzą 7—9 x 5—6 μm i są wytwarzane w tak dużych ilościach, że wysypując się pokrywają najbliższe otoczenie owocników (ściółka itp.) jakby białym proszkiem. Ryzomorfy są tworami grzybniowymi podobnymi do sznurów, rozgałęziającymi się, grubości 0,5—3 mm, na zewnątrz ciemno zabarwionymi, wewnątrz białymi. Służą do zakażania korzeni drzew oraz przewodzenia powietrza i metabolitów. Najmłodsza (szczytowa) część ryzomorfy, służąca do zakażania roślin, jest inaczej zbudowana. Ma ona długość 2—3 mm, jest biała, paraboliczna, okryta strzępkami czepnymi wydzielającymi w wilgotnych warunkach lepki śluz. Ryzomorfa wydłuża się (rośnie) szybko dzięki wzrostowi wszystkich strzępek odbywającemu się w miejscu ich spotkania na jej szczycie.

Warunki sprzyjające

Wynikają one z właściwości gospodarza, patogena i środowiska. Drzewa liściaste są za życia wysoce odporne na ataki opieńki, natomiast drewno liściaste w postaci pniaków i wszelkiego typu leżaniny jest bardzo podatne, stanowiąc bardzo dobrą bazę pożywkową dla kompleksu opieńkowego, a tym samym bogaty rezerwuar zarazków skierowany przeciwko drzewom iglastym, które już za życia bywają przeważnie wysoce podatne. Niebezpieczeństwo takie wzrasta, gdy patogen jest reprezentowany przez bardziej patogeniczne gatunki, jak opieńkę ciemną (w drzewostanach iglastych) czy opieńkę miodową (w przypadku zadrzewień liściastych). Sprzyjać chorobie może też szereg czynników środowiska, chemiczne zanieczyszczenie powietrza, niekorzystna mikrobiologiczna kondycja gleby (np. stymulowanie rozwoju ryzomorf opieńki przez obecność w środowisku glebowym grzyba Mycelium radicis atrovirens).

Ochrona

Silnie porażone lub zagrożone drzewostany świerkowe na Podkarpaciu i w innych podobnych regionach górskich należy w miarę możności przebudowywać w różnogatunkowe, składające się głównie z jodły i buka oraz mniejszej lub większej domieszki modrzewia, świerka i ewentualnie jeszcze innych gatunków drzew. Udane przykłady takiego postępowania można ostatnio obserwować w Małym Beskidzie (północne stoki Jawornicy, N-ctwo Andrychów). Jeżeli przebudowa drzewostanów nie może być brana pod uwagę, największą troską należy otaczać młode drzewostany, uwzględniając głównie następujące zasady:

Armillaria cepistipes

  1. używać do zalesień rodzimego materiału nasiennego,
  2. unikać zakładania drzewostanów iglastych po drzewostanach liściastych, chyba że uprzednio nastąpiłoby wykarczowanie pniaków drzew liściastych, co w terenie górzystym może być zabiegiem niedopuszczalnym (ochrona gleby),
  3. unikać zaniedbań w zakresie cięć pielęgnacyjnych usuwając drzewa zamarłe i chore,
  4. pielęgnacyjne wycinanie drzew połączone z pozostawianiem w glebie pniaków i korzeni należy przeprowadzać późną wiosną lub w lecie, a pniaki koniecznie okorowywać (w celu przyspieszenia ich osuszenia i zapobiegania ich przesyceniu żywicą, które to osuszenie utrudnia).

Zasady te należałoby stosować ze zróżnicowanym nasileniem, zależnie od stopnia zagrożenia opieńka. Dla oceny tego zagrożenia trzeba wykorzystywać dostępne informacje o aktualnym stanie zdrowotnym drzewostanów, ilości i jakości patogena oraz o roli lokalnego środowiska w opieńkowym procesie chorobowym. Spośród najważniejszych w Polsce drzew iglastych za najbardziej podatny gatunek uchodzi świerk pospolity, a za kolejno mniej podatne sosna zwyczajna i modrzew. Mniej podatne są drzewa liściaste, jeżeli patogenem nie jest A. mellea. Z kolei nieobecność innych gatunków patogena może wskazywać na mniejsze zagrożenie, co szczególnie dotyczy opieńki bulwiastej (A. bulbosa}. Silnie modyfikują to zagrożenie warunki środowiska.


Źródło: Karol Mańka i Małgorzata Mańka „Choroby drzew i krzewów leśnych” Warszawa 1993

o/opienkowa-zgnilizna-korzeni-swierka.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:40 (edycja zewnętrzna)