Larix decidua MILL. ssp. polonica [RACIB.] DOMIN. (L. polonica RACIB.) — modrzew europejski polski (m. polski)

Gatunek bardzo podobny do modrzewia europejskiego; u nas często uważany za odrębny, obecnie uznawany jest za podgatunek modrzewia europejskiego.

W 1890 roku M. RACIBORSKI znalazł w iłach dyluwialnych koło Jarosławia nad Sanem szyszki modrzewia kopalnego i nazwał go modrzewiem polskim, gdyż szyszki te różniły się od szyszek modrzewia europejskiego. Następnie Z. WÓYCICKI odnalazł na Górze Chełmowej pod Nową Słupią ten sam modrzew i użył dla niego nazwy Larix polonica RAC. Wkrótce potem W. SZAFER w 1913 r., opierając się na własnych studiach oraz pracach M. RACIBORSKIEGO i Z. WÓYCICKIEGO, stwierdził, że modrzew z Wyżyny Małopolskiej, z Pienin i niektórych stanowisk w Beskidach przedstawia swoisty typ morfologiczny i na tej podstawie zdecydował się wyodrębnić go w oddzielny gatunek i nazwać Larix polonica RAC, podając po raz pierwszy dokładną jego diagnozę systematyczną. Wraz z modrzewiem europejskim (L. decidua MILL.), i małoszyszkową formą modrzewia syberyjskiego (L. sibirica LEDEB. f. russica SZAF.) został zaliczony do typu modrzewi eurazjatyckich. W 1918 r. W. JEDLIŃSKI w pracy pt. „Modrzew polski” podał jego charakterystykę ze stanowiska leśnohodowlanego. Odtąd modrzewiem polskim zajęli się nie tylko badacze polscy (S. TYSZKIEWICZ), ale także zagraniczni. Badania te, podjęte w wielu krajach, wzbogaciły naszą wiedzę o tym drzewie, potwierdzając słuszność założeń SZAFERA.

Od modrzewia europejskiego różni się modrzew polski przede wszystkim mniejszymi zwykle szyszkami, które są kuliste, rzadziej jajowate, długości 1,5—2,5 cm (u m. europejskiego zwykle 2—4 cm). Łuski szyszek mają brzegi zgrubiałe i zagięte do wewnątrz, a nie odgięte (jak u m. europejskiego), często podłużnie prążkowane, sprężyste, nie kruche. Liczba łusek w szyszce jest mniejsza (35—50). Pręciki są krótsze, długości 1,2—1,9 mm (u m. europejskiego 2,5—3,5 mm) i mają wybitnie krótkie wyrostki łącznikowe (0,5—0,8). Nasiona modrzewia polskiego są bardzo podobne do europejskiego, lecz mniejsze, długości 3—4 mm, gdy u syberyjskiego — około 6 mm, a u europejskiego — około 4 mm.

Kora modrzewia polskiego jest gruba, silnie i mniej regularnie spękana, nie czerwona, lecz raczej czerwonobrunatna. Podawana pierwotnie, jako cecha gatunkowa szablastość strzały u modrzewia polskiego, okazała się cechą przypadkową, występującą dość wyraźnie u modrzewi na Górze Chełmowej w Górach Świętokrzyskich, skąd był on po raz pierwszy opisany. Modrzewie z innych stanowisk tej cechy nie wykazują (Bliżyn, Skarżysko, Mała Wieś). Okazało się, że szablastość strzały modrzewia z Góry Chełmowej jest cechą dziedziczną, co stwierdzono w uprawach porównawczych w Danii, Polsce, Szwecji, Czechach i Słowacji.

Pod względem zalet hodowlanych jest on mniej światłożądny niż modrzew europejski, znosi ocienienie boczne, nie znosi jedynie ocienienia górnego i wymaga, podobnie jak inne modrzewie, warunków do swobodnego rozwoju wierzchołka. Dzięki temu nadaje się lepiej niż modrzew europejski do uprawy w drzewostanach mieszanych. Ponadto odznacza się znacznie szybszym przyrostem, a pod względem produkcji masy drzewnej nie ustępuje nawet jodle. Kulminację przyrostu na wysokość modrzew polski osiąga między 25 a 35 rokiem życia.

Pod względem wymagań glebowych również jest mniej wybredny niż modrzew europejski: lubi glebę świeżą wilgotną, gdzie obsiewa się doskonale. Najlepiej do jego hodowli nadają się gleby głębokie, przewiewne, powstałe z utworów triasowych, jurajskich, kredowych, glinki (glinki piaszczyste, a także lessy kieleckie czy lubelskie). Mniej niż modrzew europejski cierpi od raka modrzewiowego.

Początkowo uważano, że modrzew polski jest endemitem flory polskiej, jednakże znaleziono go również w Czechach, Słowacji, na Ukrainie i w Rumunii. W Polsce gatunek ten rośnie głównie na niżu, spotykany jest jednak również w górach do 1250 m n.p.m. (Tatry).

Przeprowadzone badania (S. BAŁUT 1967) wykazują jednak, że modrzew polski na ziemiach polskich już w ciągu ostatnich 200 lat nigdzie nie występował w większych ilościach. Liczniejsze jego występowanie ogranicza się do pewnych rejonów kraju: Wyżyna Małopolska, Wyżyna Lubelska, Beskidy Zachodnie, Pieniny, Tatry, Nizina Wielkopolsko-Kujawska. Główny ośrodek obecnego występowania modrzewia polskiego obejmuje Góry Świętokrzyskie i ich otoczenie (okolice Skarżyska — Majdów 400 ha). Drugi, mniejszy ośrodek, gdzie modrzew polski występuje tylko jako domieszka, to zachodnie Karpaty i Podkarpacie. Większe rezerwaty modrzewia polskiego mamy na Górze Chełmowej pod Nową Słupią (183 ha), w pobliżu Warszawy pod Grójcem w Małej Wsi (200 ha), w nadleśnictwie Nowe Miasto uroczysko Trembaczew (256 ha) oraz w Barwinku pod Duklą (rezerwat Modrzyna, obejmujący parę hektarów).

Modrzew polski był u nas dawniej zapewne bardziej rozpowszechniony (świadczą o tym liczne budowle z drewna modrzewiowego). Został jednak w wielu miejscach wyniszczony przez człowieka, który potem, sadząc modrzewie, wprowadzał raczej obce gatunki, a nie polskie. Gatunki te krzyżowały się ze sobą i z rodzimym modrzewiem polskim, przez co różnice gatunkowe zacierają się coraz bardziej.