Klon jawor - nasiona

Klona jawor Acer pseudoplatanus

Dojrzewanie owoców

Nasiona formują się wiosną, a rozsiewane są jesienią. Owoce są zebrane w gronokształtne lub wiechowate owocostany długości 8 - 29 cm. W Polsce średnia długość owocostanu osiąga 16 cm; średnia liczba skrzydlaków w gronie wynosi 14 sztuk, lecz indywidualnie może wahać się pomiędzy 4 a 34.

Każdy owoc (dwuskrzydlak) składa się z dwu skrzydlaków zrośniętych ze sobą u podstawy, w okresie rozsiewu ulega on rozpadowi; na drzewach pozostają wtedy tylko same osie owocostanowe z szypułkami. Długość pojedynczych dojrzałych skrzydlaków waha się pomiędzy 36 a 55 mm. Skrzydełka obydwu skrzydlaków tworzą ze sobą kąt 60 - 90°. Każdy skrzydlak zawiera jedno bezbielmowe nasienie wielkości ziarna grochu. Skrzydlaki dojrzewają jesienią - skrzydełka przebarwiają się wpierw na kolor jasnobrązowy, a ich nerwy na ciemnobrązowy. Po osiągnięciu pełnej dojrzałości dwuskrzydlaki rozpadają się, a skrzydlaki opadają z drzew.

Acer pseudoplatanus. Cechy charakterystyczne skrzydlaków

Masa 1000 skrzydlaków (z całymi skrzydełkami) 66-180 g
średnio 120 g
Liczba skrzydlaków w 1 kg 5500-15200 szt.
średnio 8300 szt.

Obradzanie nasion

Jawor owocuje regularnie (raz na 1 - 3 lat) i obficie. Pojedynczo stojące drzewa zaczynają owocować w wieku 20 lat, obficie w wieku 25-30 lat, drzewa rosnące w zwarciu około 40 roku.

Zbiór, wstępne oczyszczanie i transport skrzydlaków

Po dojrzeniu skrzydlaki opadają pojedynczo na ziemię. Skrzydełka przyczyniają się do lepszego ich rozsiewania przez wiatr. Skrzydlaki dojrzałe są już słabo zespolone z szypułką owocu, może się więc zdarzyć, że wszystkie zostaną strącone z drzewa przez wiatr w ciągu jednego dnia. W zasadzie nie korzysta się z naturalnego odnowienia. Do zbioru skrzydlaków przystępuje się w okresie pomiędzy końcem września a połową października, gdy zielone do tego czasu owoce jawora zaczynają żółknąć. Owoce te należy natychmiast wysiać lub zastratyfikować, trzeba się jednak wtedy liczyć z możliwością przedwczesnego kiełkowania w końcu zimy lub wczesną wiosną, jeszcze przed możliwym terminem wysiewu. Skrzydlaki dojrzałe można zbierać z ziemi lub, podobnie jak skrzydlaki jesionu, obrywać z drzew albo osmykiwać po kilka czy kilkanaście naraz z osi owocostanowych.

Owoce w pełni dojrzałe można też strącać (np. tyką) na płachty lub siatki rozłożone pod drzewami na ziemi, można je też zbierać z drzew ściętych. Na niektórych drzewach owocostany wiszą do zimy, czasem nawet do wiosny. Zaraz po zbiorze należy przebrać skrzydlaki ręcznie, odrzucając liście i inne zanieczyszczenia, w razie potrzeby odrywa się też skrzydlaki od osi owocostanowych i szypułek. W końcu rozrzuca się je na podłodze, w znajdującym się blisko miejsca zbioru dobrze wentylowanym pomieszczeniu, skąd przewozi się je na miejsce składowania. Do transportu najlepiej użyć worków z luźnej tkaniny, by nie doprowadzić do zapleśnienia skrzydlaków. Po przywiezieniu na miejsce ostatecznej obróbki należy wysypać je natychmiast i rozrzucić, najlepiej na drewnianej podłodze.

Oczyszczanie i podsuszanie skrzydlaków

Po dowiezieniu na miejsce składowania przystępuje się wpierw do czyszczenia skrzydlaków na sitach lub za pomocą wialni. Odskrzydlanie jest zbędne. Za średni poziom czystości partii skrzydlaków jaworu uznaje się 90-95%. Wilgotność całych skrzydlaków mieści się w okresie zbioru w zakresie 42-55% (w odniesieniu do świeżej masy). W przeciwieństwie do klonu zwyczajnego i klonu polnego nasiona jaworu należą do kategorii „recalcitrant”. Z tego też powodu wilgotności całych skrzydlaków nie powinno się obniżać poniżej 24%. W przypadku przechowywania krótkookresowego (przez jedną zimę) skrzydlaków nie trzeba w ogóle podsuszać. Przechowywanie dłuższe wymaga podsuszenia, najlepiej w wymuszonym strumieniu powietrza o temperaturze 18-20°C. Wilgotność całych skrzydlaków należy doprowadzić do poziomu 24-32%, co odpowiada wilgotności samych nasion na poziomie 30-42%. Warto pamiętać, że w warunkach naturalnych, w październiku - listopadzie, podsuszanie skrzydlaków jaworu przebiega powoli i sprawia trudności ze względu na obecność dobrze izolującej włochatej warstwy w przestrzeni pomiędzy nasieniem a wewnętrzną ścianą owocni.

Przechowywanie skrzydlaków

Przechowywanie krótkookresowe

Skrzydlaki jaworu można przechowywać przez jedną zimę w temperaturze 3°C, po lekkim podsuszeniu do wilgotności 40-50%, zmieszane z powietrznie suchym torfem o wilgotności 40-45%. Spoczynek nasion podczas takiego przechowywania stopniowo ustępuje. Wiosną można takie skrzydlaki wysiewać w szkółce bez jakiegokolwiek dodatkowego przysposabiania. Może się nawet zdarzyć, że nasiona zaczną kiełkować w trakcie przechowywania przy tak wysokiej wilgotności. Proces ten można powstrzymać, przenosząc skrzydlaki jeszcze zmieszane z torfem do chłodni o temperaturze — 3°C.

Przechowywanie dłuższe niż przez jedną zimę

Sposób klasyczny

Sposób ten znajduje zastosowanie od szeregu lat. Opracowano go w Kórniku, jednakże w Nancy zaproponowano obniżenie temperatury przechowywania z —3 do — 5°C. Wpierw, przez podsuszenie, doprowadza się wilgotność całych skrzydlaków do poziomu 24 - 32%, po czym przechowuje się je w pojemnikach szczelnie zamkniętych w temperaturze od — 3 do — 5°C. Można je tak przechowywać przez 2-3 zimy. Przed i po przechowaniu w — 5°C umieszcza się zamknięte pojemniki w temperaturze nieco wyższej od 0°C, w celu schłodzenia lub podgrzania nasion. Nie wolno zapomnieć o tym, że spoczywające w skrzydlakach nasiona należy po przechowaniu przysposobić do siewu przez chłodną stratyfikację w podłożu stratyfikacyjnym lub bez podłoża.

Sposób łączący przechowywanie z likwidacją spoczynku

W Nancy dowiedziono, że poza opisanym powyżej sposobem klasycznym możliwy jest inny jeszcze sposób postępowania, w którym przechowywanie można połączyć z ustępowaniem spoczynku. Wkrótce po zbiorze przystępuje się do przysposabiania skrzydlaków bez podłoża w temperaturze 3°C w celu likwidacji stanu spoczynku, a następnie obniża ich wilgotność do poziomu umożliwiającego ich przechowywanie, tj. do 24-32%. Po tym przechowuje się je w temperaturze — 5°C przez 2-3 lata. Skrzydlaki można następnie wysiać pod folią lub w szkółce wprost, lub po 2-tygodniowym dowilżaniu w wilgotnym torfie w temperaturze 12-15°C. Ten nowy sposób zapewnia znaczne korzyści w porównaniu ze sposobem klasycznym, w którym nie ma możliwości wyboru daty siewu. Data siewu wynika tam z góry z terminu przystąpienia do przysposabiania nasion. Tu natomiast szkółkarz ma znaczną swobodę w wyborze daty siewu, mogąc ją dostosować do aktualnych warunków pogody.

Spoczynek nasion i warunki jego ustępowania

Spoczynek nasion jaworu jest uwarunkowany spoczynkiem zarodka, ten zaś jest pogłębiany dodatkowo jeszcze przez obecność łupiny nasiennej. Spoczynek zarodka jest głęboki i wymaga długotrwałego traktowania chłodem w temperaturze 1 - 3°C. Przysposabiać można nasiona (w skrzydlakach) w podłożu stratyfikacyjnym lub bez podłoża.

Przysposabianie w podłożu stratyfikacyjnym

Jest to sposób tradycyjny, stosowany od dawna. Po ewentualnym zaprawieniu na sucho fungicydem (s.a. oksychinolinian miedzi 0,5 g/kg lub tiuram 3-4 g/kg skrzydlaków) nasiona pobierają wodę aż do nasycenia dzięki kontaktowi z wilgotnym podłożem (torf, piasek, mieszanina obydwu w proporcji obj. 1: 1). Skrzydlaki mieszane z tym podłożem przetrzymuje się w temperaturze 3°C aż do momentu, kiedy co najwyżej 10% nasion zaczyna kiełkować. Z praktycznego punktu widzenia wystarczy ograniczyć czas trwania stratyfikacji zainicjowanej wkrótce po zbiorze do 14 tygodni, przewidując datę siewu, a w razie potrzeby również blokadę kiełkowania.

Można to osiągnąć umieszczając nasiona, nadal zmieszane z podłożem, w temperaturze — 3°C, aż do dnia, w którym wysiew stanie się możliwy (w 3°C nasiona kiełkują rozwlekle, zwykle przez 8-12 tygodni). Po przechowaniu w temperaturze — 3°C przez kilka miesięcy nasiona jaworu zaczynają podczas chłodnej stratyfikacji w 3°C kiełkować niekiedy wcześniej niż nasiona świeże, gdyż spoczynek ich mógł częściowo ustąpić, dzięki podwyższonemu poziomowi wilgotności, już podczas przechowywania, pomimo temperatury niższej od 0°C. W zależności od uprzedniego postępowania z daną partią nasion jej stratyfikacja może trwać po takim przechowywaniu od 5 do 14 tygodni. Gdy stratyfikacja następuje wkrótce po zbiorze, pierwsze kiełki pojawić się mogą niekiedy dopiero po 20 tygodniach.

Przezwyciężanie spoczynku bez podłoża stratyfikacyjnego

Znajdują tu zastosowanie te same rozwiązania techniczne co podczas przysposabiania orzeszków buka i skrzydlaków jesionu. W zależności od wyjściowego poziomu uwodnienia skrzydlaki bądź się nawilża, bądź odwadnia stopniowo, by uzyskać poziom wilgotności w granicach 44-50% (wilgotność zawartych w nich nasion osiąga wtedy 50-58%). Taka wilgotność umożliwia już ustąpienie spoczynku nasion, lecz nie pozwala im jeszcze skiełkować. Skrzydlaki zaprawia się na sucho fungicydem (s.a. oksychinolinian miedzi 0,5 g/kg lub tiuram 3-4 g/kg skrzydlaków) przed przysposabianiem. Wsypuje się je potem w pojemniki plastikowe do wysokości około 10 cm i przykrywa perforowaną folią polietylenową. Wilgotność utrzymuje się na stałym poziomie przez cotygodniowe ważenie pojemników i dodawanie wody w razie potrzeby. Po każdym dowilżeniu skrzydlaki należy dokładnie wymieszać.

Tak jak w przypadku bukwi, czas trwania przysposabiania oblicza się na podstawie wskaźnika głębokości spoczynku x, określanego w trakcie stratyfikacyjnej próby kiełkowania w zmieszaniu z wilgotnym podłożem lub na jego powierzchni. Czas x jest wyznaczany przez dzień, do którego skiełkowało 10-20% nasion żywotnych. Optymalny czas trwania przysposabiania wynosi x + 2 tygodnie.

W przeciwieństwie do zwykłej stratyfikacji nie dochodzi tu do kiełkowania nasion przed zakończeniem przysposabiania, a następujące po nim kiełkowanie przebiega szybko i obejmuje znaczny procent nasion. Ze sposobu tego można korzystać natychmiast po zbiorze lub po przechowywaniu, przed siewem.

W przypadku przysposabiania bez podłoża przed przechowywaniem, nasiona trzeba uwolnić od nieodwracalnej konieczności skiełkowania. Osiąga się to przez obniżenie wilgotności skrzydlaków do wystarczająco niskiego poziomu. Można je więc podsuszyć od 24-32% wilgotności i przechowywać przez dwie zimy w temperaturze — 5°C w pojemnikach szczelnie zamkniętych, już prawie całkowicie uwolnione od spoczynku.

Ocena jakości nasion

W myśl zasad oceny nasion opracowanych przez ISTA (1985), masa próbki średniej i próbki ścisłej skrzydlaków jaworu wynosi odpowiednio 400 i 200 g, normy polskie redukują ją do 100 i 50 g. Do wszystkich ocen i prób używa się nasion (w postaci skrzydlaków) czystych. W Polsce partie skrzydlaków jaworu o poziomie czystości co najmniej średnim (czystość 90% i wyższa) zalicza się do jednej z trzech klas jakości, w zależności od ich żywotności, określonej za pomocą próby barwienia lub krojenia.

Określanie wilgotności skrzydlaków i nasion

W przypadku nasion jaworu wilgotność jest czynnikiem, od którego przede wszystkim zależy możliwość ich przechowywania. Tymczasem jednak wilgotność poszczególnych części owocu (nasienie, łupina nasienna, owocnia, skrzydełko) jest bardzo zróżnicowana, w zależności od partii nasion. Jest ona też zależna od stanu wyjściowego nasion i od ich otoczenia, od podsuszania i warunków przechowywana. To z tego właśnie powodu wskazane jest określanie wilgotności nie tylko całych skrzydlaków, ale też i zawartych w nich nasion. Na ogół przy wilgotności skrzydlaków w przedziale 24-32% wilgotność nasion jest wyższa i osiąga 30-41%.

Acer pseudoplatanus. Porównanie wilgotności (w %) całych skrzydlaków, nasion i owocni

Całe skrzydlaki Nasiona Owocnie ze skrzydełkami
24
28
32
30
37
41
15
14
16

Przy określaniu wilgotności korzysta się z dwóch próbek, po 5 g każda, lub z trzech powtórzeń po 30 skrzydlaków, które można rozdzielić na nasiona i owocnie, gdy wilgotność jednych i drugich ma być określana oddzielnie. Próbki waży się przed i po suszeniu w temperaturze 105°C przez 24 godziny. Wilgotność całych skrzydlaków określa się przez łączenie w obrębie każdego powtórzenia wartości odpowiadających świeżej i suchej masie nasion i owocni, oraz odpowiadającej im masie odparowanej wody. Wilgotność oblicza się w odniesieniu do świeżej masy.

Określanie żywotności nasion

Tak jak w przypadku wszystkich innych nasion znajdujących się w stanie spoczynku, również w ocenie nasion jaworu duże znaczenie przywiązuje się do szybkich sposobów oceny ich żywotności.

Próba krojenia

W próbie tej korzysta się z trzech powtórzeń po 50 lub po 100 całych skrzydlaków. Przekrawając je w poprzek określa się procentowy udział nasion pełnych, pustych i opanowanych przez owady. Zielona barwa liścieni w nasionach pełnych nie jest wiarygodnym kryterium żywotności. Nawet liścienie nasion przesuszonych lub martwych zachowują ten żywozielony kolor.

Próba barwienia (biochemiczna)

W myśl przepisów ISTA (1985), po 10-14-dniowej stratyfikacji w wilgotnym podłożu w temperaturze 3°C wyjmuje się nasiona z owocni i pozbawia łupiny nasiennej. Zarodki moczy się przez 15-20 godz. w 1% roztworze chlorku tetrazoliowego w buforze fosforanowym o pH 6,5 - 7,5, w temperaturze 30°C. Do żywotnych zalicza się tylko nasiona z zarodkiem całkowicie zabarwionym, z niezabarwionym jedynie wierzchołkiem korzenia lub z niezabarwioną 1/3 powierzchni wierzchołków liścieni.

Sposób ten jest przydatny zwłaszcza do oceny żywotności nasion starszych i nasion przesuszonych. Nasiona z owoców świeżych moczy się przez 18 godzin w wodzie, po czym zdejmuje się łupinę nasienną, a zarodki umieszcza w roztworze tetrazolu i ocenia jak opisano powyżej.

Określanie zdolności kiełkowania i wschodzenia nasion

Próba kiełkowania

Warunki zalecone przez przepisy ISTA (kiełkowanie w temperaturze 20°C na wilgotnej bibule, po chłodzeniu napęczniałych nasion w 1 - 5°C przez 2 miesiące) nie zapewniają uzyskania wiarygodnych wyników prób kiełkowania. Wynika to ze zróżnicowania głębokości stanu spoczynku, co uniemożliwia korzystanie z jakiegoś standardowego okresu przysposabiania nasion różnych partii do kiełkowania. Wynika to jednak również z tego, że optymalny zakres temperatur sprzyjających kiełkowaniu nasion jaworu mieści się w granicach od 1 do 3°C (wg wyników uzyskanych w Kórniku). W związku z tym proponuje się przeprowadzanie prób kiełkowania w wilgotnym podłożu w temperaturze 3°C. Umożliwia to ujawnienie pełnej zdolności kiełkowania nasion. Warto przy okazji zauważyć, jak niska jest zdolność wschodzenia nasion jaworu w stałej temperaturze 20°C.

W przypadku świeżo zebranych skrzydlaków jaworu trzeba od 7 do 14 (niekiedy nawet 20) tygodni stratyfikacji w wilgotnym podłożu w temperaturze 3°C do pojawienia się pierwszych kiełków. Te same warunki trzeba zapewnić nasionom uprzednio przechowywanym, lecz czas trwania stratyfikacji ulega wtedy często znacznemu skróceniu. W Kórniku udowodniono, że gdy nasiona (w skrzydlakach) są przysposabiane w podłożu, w temperaturze 3°C aż do pojawienia się pierwszych kiełków, to dalszy przebieg kiełkowania, podobnie jak przebieg wschodzenia, można skrócić np. do 8 tyg. w temperaturze cyklicznie zmiennej 3~20°C (16 + 8 godz./dobę), uzyskując przy tym kiełkowanie prawie wszystkich żywotnych nasion. Dotyczy to tak nasion świeżo zebranych, jak nasion już przechowywanych w temperaturze — 3°C przez jedną zimę, przy wilgotności 24-28%.

Obecnie, dzięki możliwości przysposabiania nasion do kiełkowania bez podłoża stratyfikacyjnego przy kontrolowanym poziomie wilgotności (umożliwia to rozdzielenie ustępowania spoczynku od kiełkowania), można kiełkowanie przyspieszyć, oddziałując na nasiona temperaturą wyższą od 3°C. Stosując np. temperaturę cyklicznie zmienną 5~15°C uzyskano w Nancy kiełkowanie większości nasion w ciągu 3-4 tygodni.

Próba wschodzenia

W próbach wschodzenia korzysta się z czterech powtórzeń po 50 skrzydlaków, które przysposabia się w wilgotnym podłożu w chłodzie, aż do pojawienia się pierwszych kiełków. Wtedy, po obcięciu skrzydełek, wysiewa się pozostawione w owocni nasiona do pudełek w wilgotne podłoże (piasek, torf, piasek + torf) i przykrywa 1-centymetrową warstwą tego podłoża. Pudełka umieszcza się następnie w temperaturze 3~20°C (16 + 8 godz./dobę) na 12 tygodni. Za wzeszłe uznaje się nasiona, których liścienie rozchyliły się ponad powierzchnią podłoża. Siewki zlicza się co tydzień. O ile wyniki uzyskane w temperaturze cyklicznie zmiennej 3~20°C są wysoce zadowalające, to w 20°C są one niedostateczne. Nasiona kiełkują tu i wschodzą, gdy zostaną poddane oddziaływaniu chłodu przemiennie z umiarkowanym ciepłem.

Wysiew w szkółce

Gdy nie zamierza się skrzydlaków przechowywać, wskazany jest ich wysiew w szkółce jesienią wkrótce po zbiorze, co zapewnia zazwyczaj uzyskanie dobrych wschodów na najbliższą wiosnę. Zasiewy warto pokryć słomą w celu utrzymania po zimie obniżonej temperatury w glebie na głębokości siewu. Chodzi bowiem o opóźnienie ich wczesnych zazwyczaj i równomiernych wschodów. Po przechowaniu w stanie podsuszonym przez zimę i wiosennym wysiewie zdarza się, że niektóre partie nasion kiełkują dopiero w rok później bo spoczynek nasion nie został uprzednio wyeliminowany. Podobnie postępuje się z nasionami przechowywanymi przez dwie lub trzy zimy, chyba że ich spoczynek zlikwidowano przed przechowywaniem.

Optymalna grubość przykrycia wynosi 2-3 cm. W Polsce zaleca się (przy orientacyjnej masie 1000 nasion równej 70 g) wysiew 3,25 kg skrzydlaków jaworu I klasy jakości na 1 ar przy siewie rzędowym lub taśmowym i 8-10 kg przy siewie rzutowym. Pozwala to, w zależności od sposobu siewu, na uzyskanie odpowiednio 10000 lub 30000 siewek I i II klasy jakości z 1 ara.

Wysiew 160-300 skrzydlaków na l m2 sprzyja najbardziej uzyskaniu silnych sadzonek. W razie potrzeby zasiewy i wschody należy zabezpieczyć przed ptactwem i gryzoniami. Konieczne może się okazać prewencyjne zapobieganie zgorzeli siewek. Zacienianie jest wskazane aż do okresu ustabilizowania się wschodów.

We Francji, w szkółkach Guemene-Penfao, w których siewki produkuje się w gruncie w ciągu roku lub dwu, przyjmuje się gęstość siewu zapewniającą skiełkowanie 40-60 nasion na 1 m2, przy zamiarze uzyskania 30-50 siewek pod koniec pierwszego roku. Przy siewie jaworu w szkółce Clairlieu w namiocie foliowym, w nawożone podłoże torfowe, zmierza się do uzyskania 80 siewek na 1 m2, co wymaga siewu średnio 160 skrzydlaków na tę powierzchnię (wydajność siewu 50%). W Polsce przyjmuje się, przy tej wydajności, wysiew 300 żywotnych nasion na 1 m2 pod folią, by pod koniec sezonu uzyskać 150 siewek na tej powierzchni.

k/klon-jawor-nasiona.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:40 (edycja zewnętrzna)