Jednostki systematyczno-fitosocjologiczne

Podstawową, najniższą hierarchicznie jednostką naszego układu jest zespół roślinny, czyli asocjacja roślinna (Ass. = Association), tj. typ zbiorowiska o określonym składzie gatunkowym, budowie, wyglądzie oraz wymaganiach siedliskowych, który swymi gatunkami charakterystycznymi odróżnia się od wszystkich innych ugrupowań roślinnych występujących na określonym terenie.

Do oznaczania poszczególnych zespołów używamy międzynarodowych nazw łacińskich, utworzonych przez dodanie końcówki -etum do źródłosłowu łacińskiej nazwy rodzajowej tej rośliny, którą obieramy na przewodnią, np. Fagetum, Pinetum, Molinietum, i dołączamy do niej nazwę gatunkową w drugim przypadku, np. Fagetum sylvaticae, Molinietum coeruleae. Niekiedy używamy samej nazwy rodzajowej z końcówką -etum (Fagetum, Quercetum) albo z dodaniem przymiotnika określającego krainę geograficzną (Fagetum carpaticum, Piceetum tatricum), albo używamy samej nazwy gatunkowej z końcówką -etum i z pominięciem nazwy rodzajowej (Firmetum zamiast Caricetum firmae carpaticum), albo kombinujemy nazwę z dwóch nazw rodzajowych (Salici-Populetum), albo z jednej rodzajowej, drugiej gatunkowej (Querco roboris-Pinetum). Za rośliny przewodnie, od których urabiamy nazwy zespołów, obieramy gatunki panujące w danym zespole, albo też gatunki dla niego charakterystyczne.

Przeważnie zespoły roślinne nie są całkowicie jednolite, lecz poszczególne płaty zaliczane do nich wykazują pewne różnice, na skutek których można je ująć w grupy. Tak więc w obrębie wielu zespołów możemy wyróżnić niższe od nich jednostki taksonomiczne.

Podzespół, czyli subasocjacja, ma w swym składzie gatunki roślin charakterystyczne dla jakiegoś zespołu i wyraźnie do niego przynależy, wyodrębnia się jednak wskutek obecności pewnej liczby gatunków roślin wyróżniających, których brak w pozostałych podzespołach danego zespołu, natomiast spotyka się je w innych zespołach.

Nazwy łacińskie podzespołów tworzymy w ten sposób, że do źródłosłowu nazwy rodzajowej gatunku przyjętego za przewodni dodajemy końcówkę -etosum i umieszczamy po nim nazwę gatunkową w drugim przypadku, np. Tilio-Carpinetum stachyetosum sylvaticae, Tilio-Carpinetum corydaletosum. Nieraz dołączamy końcówkę -etosum wprost do nazwy gatunkowej z opuszczeniem nazwy rodzajowej, np. Piceetum tatricum myrtilletosum (zamiast Vaccinietosurn myrtilli). W wypadku, gdzie jeden z podzespołów przedstawia dany zespół w jego optymalnym rozwoju, nazywamy go wówczas typicum lub normale, np. Tilio-Carpinetum typicum.

Zróżnicowanie zespołu na podzespoły z reguły idzie w parze ze zróżnicowaniem siedlisk; np. w zależności od wzniesienia i wilgotności siedliska Białowieskiego Parku Narodowego w obrębie zespołu Tilio-Carpinetum wyróżniono cztery podzespoły: Tilio-Carpinetum corydaletosum, Tilio-Carpinetum stachyetosum sylvaticae, Tilio-Carpinetum typicum i Tilio-Carpinetum calamagrostietosum, które odpowiadają coraz suchszemu i uboższemu siedlisku. Podzespoły często przedstawiają stadia sukcesji, tj. przechodzenia jednych zespołów w drugie, w związku z przekształceniem siedliska.

Nieraz w obrębie podzespołu należy wydzielić jeszcze niższe od niego jednostki, różniące się między sobą występowaniem lub brakiem pewnych gatunków. Nazywamy je wówczas wariantami zespołu. Biorąc pod uwagę aspekt geograficzny, gdzie źródłem zmienności są gradienty makroklimatu lub historycznie uwarunkowane różnice flory, można wyróżnić: zespoły regionalne, odmiany geograficzne, postacie lokalne.

W aspekcie piętrowym wyróżnia się formy wysokościowe zespołu, np. forma wyżynna, dolnoreglowa i inne.

Przy badaniu dynamiki zbiorowisk roślinnych można wyróżnić fazy: inicjalną, optymalną, terminalną, a w szczególnych wypadkach — fazy degeneracyjne i regeneracyjne.

Dawniej używaną jednostką, która obecnie służy tylko do opisu organizacji fitocenozy, jest facja. Facja różni się od reszty zespołu tylko panowaniem lub bardzo obfitym występowaniem jakiegoś gatunku przy niezmienionym jakościowym składzie florystycznym.

W obrębie zespołu buczyny kwaśnej Luzulo-Fagetum można wyróżnić dwie facje: jedna — z panującą paprocią Athyrium filix-femina oraz drugą — z panującą borówką czernicą Vaccinium myrtillus.

Zespoły zbliżone do siebie swym składem florystycznym, mające wspólne gatunki charakterystyczne, łączymy w związek zespołów (Ali. = Alliance). Nazwę łacińską związków tworzymy przez dodanie do nazwy rodzajowej rośliny obranej za przewodnią końcówki -ion, zaś nazwę gatunkową umieszczamy przy niej w drugim przypadku lub ją opuszczamy zupełnie np. Fag-ion (sylvaticae), Pice-ion.

Związki, podobnie jak zespoły, są jednostkami wyraźnie określonymi pod względem ekologicznym, tj. wyodrębnionymi w ramach określonych warunków wzrostu. Ramy te są znacznie szersze niż przy poszczególnych zespołach. W tabelach fitosocjologicznych umieszczamy oprócz gatunków charakterystycznych dla związku także gatunki charakterystyczne dla poszczególnych jego zespołów, a przenikające z nich do innych zespołów. Na obszarach, gdzie dany związek jest reprezentowany przez jeden tylko zespół, gatunki charakterystyczne dla związku są lokalnie lub regionalnie gatunkami charakterystycznymi dla tego zespołu.

Związki zespołów łączymy w rzędy zespołów (O. = Order), gdzie podstawą również jest obecność wspólnych gatunków charakterystycznych. Końcówką łacińskich nazw rzędów jest -etalia, np. Fagetalia, Piceetalia. Rzędy zespołów również są określonymi pod względem ekologicznym jednostkami, których amplituda jest znacznie szersza niż zespołów lub związków.

Rzędy zespołów, znów na podstawie wspólnych gatunków charakterystycznych, łączymy w klasy zespołów (Cl. = Class). Końcówką ich nazw łacińskich jest -etea, np. Querco-Fagetea, Vaccinio-Piceetea. Klasy nie mają między sobą żadnych dalszych florystycznych powiązań, prócz niewielu gatunków roślin przechodzących lub szeroko rozpowszechnionych.

Formalną diagnozę syntaksonu stanowi charakterystyczna kombinacja gatunków (ChSC = Characteristic Species Combination). Jest to zestaw wszystkich jego gatunków charakterystycznych i wyróżniających oraz gatunków towarzyszących o najwyższych stopniach stałości, według następującej formuły (MATUSZKIEWICZ 1981):

ChSC (Ass.) = ChAss. + ChAll. + ChO. + ChCl. + D + Comp,v-v

gdzie: Comp. (= Companions) — gatunki towarzyszące (obojętne, obce i przypadkowe), D (= Differential species) — gatunki wyróżniające (o szerszej amplitudzie, występujące w danym syntaksonie, a nie występujące w porównywanych syntaksonach).

Najwyższą jednostką w systemie florystycznym zbiorowisk BRAUN-BLA-NQUETA jest tzw. krąg roślinności, który obejmuje całość zespołów roślinnych właściwych terytorialnym jednostkom geobotanicznym bardzo wysokiego rzędu, jak np. Obszar Śródziemnomorski, Państwo Holarktydy itd. Krąg roślinności opiera się również na podstawach florystycznych, jednak nie jest wyodrębniony za pomocą porównań tabelarycznych. Jednostkę tę wyodrębnia się na podstawie uzyskanego z biegiem czasu doświadczenia, że określone klasy występują tylko w określonych regionach.

W Europie BRAUN-BLANQUET wyróżnia cztery kręgi zbiorowisk: euro-syberyjski, alpejsko-arktyczny, śródziemnomorski i irano-turański.

W tabeli podano przykład wszystkich jednostek systematyczno-fitosocjologicznych dla zespołu Tilio-Carpinetum. Przy klasyfikowaniu zbiorowisk leśnych należy zwrócić uwagę na skład gatunkowy warstwy drzew. Każde zbiorowisko leśne różni się od innego co najmniej jednym gatunkiem drzewa. Gatunki drzew grają więc tu rolę gatunków rozłącznych.