Sukcesje zespołów leśnych

Podobnie jak inne zbiorowiska, tak i płaty zespołów leśnych wykazują tendencję do mniej lub więcej wyraźnych zmian. Są to jednak zmiany szczególnie trudne do obserwacji przede wszystkim z tego powodu, że gatunkami decydującymi o charakterze zespołów leśnych są drzewa, które odznaczają się długim okresem życia. Dlatego też stosunkowo mało wiemy, np. o zmianach, jakie zachodzą w składzie drzewostanu w miarę następowania po sobie poszczególnych jego pokoleń.

Wiadomości nasze odnoszące się do sukcesji różnych zespołów leśnych opierają się głównie na obserwacjach i badaniach porównawczych, w których musimy uwzględniać także czynniki siedliskowe, a zwłaszcza stopień rozwoju gleby.

Niewątpliwym jednak faktem jest to, że rozwój wszystkich naszych zbiorowisk nieleśnych (z wyjątkiem zbiorowisk wysokogórskich) prowadzi do wytworzenia się lasu. W naszym klimacie naturalna i nie zaburzona sukcesja roślinna nigdy nie przebiega w kierunku odwrotnym.

Szeregi sukcesyjne zespołów leśnych odmiennie przedstawiają się w górach, a odmiennie na nizinach. W górach ze wzrostem wzniesienia nad poziom morza liczba zespołów w poszczególnych piętrach roślinnych staje się coraz bardziej ograniczona. Głównie wpływają na to czynniki klimatyczne, które mają tu decydującą przewagę nad czynnikami edaficznymi. Dlatego też to samo zbiorowisko występuje na różnych rodzajach podłoża, przy różnej wystawie i nachyleniu terenu. Stosunkowo więc łatwo wśród zarośli i lasów górskich wskazać na tzw. zespoły klimaksowe, do których zmierzają w swym rozwoju wszystkie serie sukcesyjne w danej krainie geobotanicznej.

Tak więc klimaksowy w piętrze wysokościowym podalpejskim jest zespół kosówki (Pinetum mughi carpaticum), w piętrze regla górnego — bór świerkowy (Plagiothecio-Piceetum tatricum), zaś w reglu dolnym — las bukowy z jodłą i świerkiem (Dentario glandulosae-Fagetum); w niższych położeniach regla dolnego, gdzie występują także jedliny (Abieti-Piceetum montanum), a zwłaszcza na pogórzu, sprawa ta komplikuje się już bardzo. Za zespół klimaksowy na pogórzu dotychczas przyjmowany jest las mieszany liściasty typu grądowego. Jednak bliższe badania wykazują, że płaty tego zespołu rozwijają się tylko przy pewnej określonej zasobności podłoża i w miarę rozwoju profilu glebowego przechodzą w inne, bardziej acidofilne typy leśne. Tak więc szeregi sukcesyjne na tym terenie mają urozmaiconą szatę leśną i nie są jeszcze dokładnie poznane.

Najbardziej skomplikowanie sprawa sukcesji przedstawia się na nizinach, gdzie klimat pozwala na występowanie obok siebie wielu zespołów leśnych. W zależności od typów podłoża geologicznego, gleby i stosunków wodnych mogą tutaj rozwijać się rozmaite zbiorowiska pionierskie, wkraczające jako pierwsze stadia lasu na tereny przedtem nie zalesione.

Na torfowiskach niskich pierwsze pojawiają się zarośla łozowe (Salici-Franguletum) i olsy (Carici elongatae-Alnetum s.L), na glebach mineralnych mułowo-błotnych — łęgi olszowo-jesionowe (Circaeo-Alnetum), w miejscach bardziej wyniesionych na glebach gliniastych — grądy (Querco-Carpinetum s.L), na wydmach piaszczystych — bory (Vaccinio myrtilli-Pinetum s.L), na rędzinach płytkich i kamienistych Wyżyny Małopolskiej — ciepłe zarośla (Peucedano cervariae-Coryletum) przy wystawie południowej lub na zboczach północnych — zarośla poprzedzające rozwój buczyn (Melico-Fagetum).

W dalszym rozwoju sukcesja prowadząca od powyższych zbiorowisk do innych typów leśnych przebiega rozmaicie. Na terenach nizinnych i podmokłych główną przyczyną sukcesji są zmiany, jakie zachodzą w gospodarce wodnej. Zmiana gospodarki wodnej terrestrycznej na ombrofllną, co wiąże się z zasobnością wody gruntowej w sole mineralne, pociąga za sobą przekształcanie się bogatszych zbiorowisk roślinnych o bujnej roślinności w coraz bardziej ubogie.

Przykładem tego może być przebieg jednego z szeregów sukcesyjnych, jaki zachodzi w Puszczy Białowieskiej (stwierdzony przez MATUSZKIEWICZA):

łąki z rzędu MolinietaliaCircaeo-AlnetumTilio-Carpinetum stachyetosumTilio-Carpinetum typicumTilio-Carpinetum caricetosum pilosaePino-QuercetumVaccinio myrtilli-Pinetum.

Na terenach wyżynnych, na glebach o poziomie wody gruntowej z natury głębokim, czynnikiem decydującym o przebiegu sukcesji jest miąższość profilu glebowego, zmniejszenie się jego kamienistości oraz zubożenie górnych warstw zachodzące pod wpływem bielicowania.

W tych warunkach szeregi rozwojowe zbiorowisk leśnych są krótsze i, jak wykazały badania na Wyżynie Małopolskiej, mają następujący przebieg: Inuletum ensifoliaePeucedano cervariae-CoryletumPino-Quercetum s.l. Przebieg sukcesji zależy w dużym stopniu także od rodzaju podłoża geologicznego. Inny jest przebieg na podłożu wapiennym, inny na lessach i glinach, a jeszcze inny na piasku kwarcowym.

Bardzo rozmaite i często skomplikowane szeregi sukcesyjne z reguły jednak wykazują pewne cechy wspólne, polegające na zbieżności przejścia od zbiorowisk łatwo ulegających przemianom do zbiorowisk trwalszych, oraz przejścia od zbiorowisk bardziej zasobnych do uboższych, występujących w naszym klimacie na glebach do pewnego stopnia zbielicowanych. Prawidłowość ta w rozwoju i następstwie zaznacza się wyraźnie. Liczne i zróżnicowane początkowo zespoły przechodzą zazwyczaj stopniowo w asocjacje leśne, bardzo zbliżone do siebie, bądź nawet takie same, a więc w niektórych dzielnicach Polski — w buczyny (Melico-Fagetum) lub grądy wysokie (Tilio-Carpinetum typicum), a następnie z kolei w bory mieszane (Querco-Pinetum).

Zespoły te odznaczają się znaczną trwałością. Występują one w miejscach o bardzo głębokim poziomie wody gruntowej, gdzie procesy glebowe przebiegają bez zaburzeń i gdzie gleba jest słabo lub średnio zbielicowana. Dla obszarów Polski leżących poza górami, zespół ten uważany jest za klimaksowy (w sensie teorii BRAUN-BLANQUETA). Dalsze bielicowanie gleby, powodujące powstawanie na zasobnych z natury podłożach zbiorowisk borowych, wywołane jest prawdopodobnie gospodarczą działalnością człowieka. Ubóstwo podłoża oraz wpływ na nie samej roślinności powodują, że przekształcanie płatów Vaccinio myrtilli-Pinetum s.l. w płaty innych zespołów jest bardzo trudne bądź nawet niemożliwe.

Sukcesje, które (biorąc teoretycznie) mogą prowadzić zawsze ku Querco-Pinetum w przyrodzie jednak przebiegają bardzo wolno. Przyczyną tego może być szereg czynników, powodujących zahamowanie procesów bielicowania gleby, np. zasobność w węglan wapniowy, urozmaicona rzeźba terenu, wpływ roślinności nitrofilnej. Dzięki temu takie zespoły, jak grądy czy buczyny, występujące na siedliskach żyźniejszych, utrzymują się stosunkowo trwale.

Długotrwałe są czasem zbiorowiska uwarunkowane w swym występowaniu pewnymi czynnikami lokalnymi, np. Peucedano-Coryletum na stokach południowych lub Dentario glandulosae-Fagetum na zboczach północnych. Należy zaznaczyć, że często sukcesje prowadzące do Querco-Pinetum odbywają się pod wpływem człowieka, jak to np. stwierdziła w swych badaniach PIOTROWSKA na wyspie Wolin, gdzie sukcesja przebiega według następującego schematu:

sztucznie wprowadzona sosna (bielicowanie) Melico-FagetumQuerco-Pinetum

Dokładne poznanie kierunków sukcesji zespołów leśnych, w jakich one przebiegają, zarówno w naturze, jak i pod wpływem zabiegów powodowanych przez człowieka, oraz zbadanie zachodzących równolegle procesów glebowych jest niesłychanie ważne dla prawidłowej gospodarki leśnej.

s/sukcesje-zespolow-lesnych.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:41 (edycja zewnętrzna)