Jodła pospolita

Jodła pospolita - Abies alba Mill.

Wymagania siedliskowe

Klimat

Jodła jest typowym drzewem klimatu umiarkowanie chłodnego i wilgotnego, dostosowanego do znoszenia niewielkich wahań temperatury i wysokiej względnej wilgotności powietrza. Unika natomiast wyraźnie obszarów o klimacie kontynentalnym. Wskazują na to również dobre rezultaty hodowlane w drzewostanach, które swoją strukturą (lasy przerębowe) modyfikują hyloklimat w kierunku klimatu morskiego. Sztuczne drzewostany założone w połowie XIX wieku w Normandii, Danii, południowej Szwecji, na Pomorzu oraz drzewa parkowe w Anglii i Norwegii świadczą o przystosowaniu jodły do klimatu oceanicznego i łagodnych zim (Dengler 1944, Svoboda 1953, Boratyński 1983, Jaworski, Zarzycki 1983, Miś 1990).

Światło

Jodła pospolita

Warunki świetlne są czynnikiem decydującym nie tylko o odnawianiu, ale o wzroście i rozwoju, a także o procesie obumierania jodły. Należy ona wśród naszych gatunków lasotwórczych do drzew najbardziej cienioznośnych (cieniowytrzymałych). Za względne minimum zapotrzebowania na światło dla nalotu jodłowego przyjmuje się 1,7 do 2,7% światła pełnego. Mocno zacieniony, a następnie stopniowo odsłaniany podrost wykazuje po wieloletnim (nawet kilkudziesięcioletnim) przygłuszeniu normalny wzrost.

Siewki jodły, aby przeżyć do 2 roku, potrzebują 5% światła pełnego. Przy 2% ilości światła pod osłoną szczyru trwałego spotyka się siewki 1 -roczne, jednak bardzo nieznaczny jest udział siewek w wieku 2-5 lat. Siewki jednoroczne w tych warunkach nie wykształcają pierwszych igieł, co uniemożliwia ich dalszy wzrost i rozwój. Nalot powyżej 5 lat i podrost występują przy ilości światła wynoszącej około 8% światła pełnego. Za odpowiednie dla jodeł w wieku do 15 lat przyjmuje się względne natężenie promieniowania 10-33%, a za optymalne 15-25%. Z punktu widzenia wrażliwości fizjologicznej jodły, bardzo istotne dla nalotu są wahania natężenia promieniowania świetlnego. Nalot jodłowy, zdaniem Sucheckiego, ginie tam, gdzie iloraz maksymalnego natężenia promieniowania do minimalnego przekracza 25 (Suchecki 1935b, Korpel 1975, Jaworski, Zarzycki 1983). Chmelař (1959) stwierdził, że siewki jodły rozwijają się najlepiej w warunkach wysokiej intensywności oświetlenia i wymagają znacznego udziału niebieskiej części spektrum świetlnego. Takie warunki istnieją na otwartej powierzchni przy zachmurzonym niebie lub w cieniu, a także pod osłoną drzewostanu iglastego (np. sosnowego), który równomiernie absorbuje wszystkie barwy światła. Mały udział światła niebieskiego, a duży zielonego i czerwonego nie sprzyjają siewkom jodły, jak to ma miejsce w przypadku bezpośredniego oświetlenia słonecznego i w warunkach silnego zacienienia przez liście drzew (np. buka) i bylin.

Nie zagrożona od mrozu w Karpatach, przyrasta bardzo dobrze na powierzchni otwartej, wykształcając silną strzałkę i gęstą koronę. Jednak odnowienie na powierzchni otwartej lub pod krótkotrwałą osłoną, sprzyjające szybkiemu wzrostowi w młodym wieku, wywiera negatywny wpływ na żywotność dojrzewających lub dojrzałych jodeł (Jaworski, Zarzycki 1983). ==== Temperatura ====

Wymagania termiczne jodły są większe niż świerka, one warunkują też górną granicę występowania tego gatunku, gdyż jodła wymaga trzymiesięcznego, bezmroźnego okresu wegetacyjnego. Według Rubnera temperatura lipca i sierpnia nie powinna spadać poniżej 13-14°C. Jednym z czynników określających północno-wschodnią granicę zasięgu jest średnia temperatura lutego, wynosząca 4°C (Suchecki 1935a i b). Charakterystyczny jest fakt, że ta część granicy pokrywa się z zasięgiem cisa i bluszczu. Gatunki te są uszkadzane podczas mroźnych zim. Granica wschodnia jodły jest więc granicą mroźnych zim (Włoczewski 1968).

Jodła jest bardzo wrażliwa na mróz. Spadki temperatury poniżej 27°C są bardzo szkodliwe, czego dowodem były skutki zimy 1928/29. Jodła uniknęła jednak szkód w terenach o wysokiej wilgotności powietrza (Gorgany). Można zatem przypuszczać, iż jodła na obszarach o dużej wilgotności powietrza dobrze znosi bardzo niską temperaturę (Jaworski, Zarzycki 1983).

Na dużą wrażliwość jodły na niskie temperatury zimą wskazują badania dendroklimatologiczne Feliksika (1990). Wynika z nich m.in., że wąskie słoje drewna u jodeł powstawały po bardzo ostrych i długotrwałych zimach (wyróżniających się niską temperaturą okresu od października do marca, czasem kwietnia), po zimach z silnymi mrozami przedzielonymi dłużej trwającymi odwilżami, po zimach poprzedzonych zbyt wczesnymi silnymi przymrozkami lub po przedłużających się zimach z ostrymi przymrozkami późnymi. Jodły z terenu gór reagują na warunki termiczne i usłonecznienie inaczej niż jodły z obszarów nizinnych. I tak, jodły górskie wytwarzały na ogół szerokie słoje w latach ciepłych z dużym usłonecznieniem. W większości przypadków jodły z tego terenu wykazywały istotne, dodatnie korelacje ze średnimi temperaturami powietrza w lecie.

Jodła pospolita jako gatunek wykazuje duże zróżnicowanie. Jodły bukowińskie z Karpat Wschodnich doskonale znoszą minimalne spadki temperatur do 42°C. Uznawane są one za najbardziej mrozoodporny ekotyp jodły pospolitej w Europie (Śvidenko 1980). Jodła karpacka wykazuje największą mrozoodporność spośród licznych (17 europejskich i 3 duńskich) pochodzeń wzrastających od 1934 roku na powierzchniach doświadczalnych w Danii (Jaworski, Zarzycki 1983). Z terenów wschodniego zasięgu jodły znana jest jej odmiana var. podolica, wyróżniająca się znaczną odpornością na mrozy, która znosi klimat okolic Moskwy (Rubner 1960). Jodła cierpi od przymrozków wiosennych, ale szkody te są stosunkowo niewielkie z uwagi na późniejszy w stosunku do bocznych rozwój pączka szczytowego. Późne przymrozki, a zwłaszcza mrozy zimowe warunkują więc północną i wschodnią granicę rozprzestrzeniania się tego gatunku. Nie sprzyjający układ warunków klimatycznych (ostre zimy lat 1928/1929) i następnego trzydziestolecia do lat 1962 i 1967 w sprzężeniu z oddziaływaniem imisji przemysłowych uważa się za jedną z istotnych przyczyn wzmożonego po 1963 roku procesu obumierania jodeł na całym obszarze ich występowania (Feliksik 1990).

Jodła pospolita

Wilgotność

Jodła ma duże wymagania pod względem wilgotności. Wrażliwość na mróz i potrzeba wilgoci wpływają więc często na przebieg granicy jej występowania (Suchecki 1935b). Wymagania jodły dotyczące tych czynników wykazują jednak duże zróżnicowanie. J tak np. jodła ze środkowych i południowych Apenin odznacza się, w porównaniu z jodłą alpejską, większą odpornością na susze. Marcet wykazał także, że jodła ze strefy wewnątrzalpejskiej (Wallis — opady 548 mm rocznie) wykształciła ekotyp odporny na susze. Ta cecha jest uwarunkowana dziedzicznie (Marcet 1971, 1972). Odporność na susze cechuje także jodły pochodzące z północno-wschodnich Pirenejów (Arbez 1969). Na niektórych terenach jodły rosnące na glebach wilgotniejszych są żywotniejsze niż jodły wzrastające na glebach mniej wilgotnych. Opady okresu letniego wywierają istotny wpływ (korelacja ujemna) na szerokość słojów rocznych jodeł z terenów górskich. Natomiast jodły z nizin reagują szerokimi przyrostami w latach dżdżystych i chłodnych (Feliksik 1990).

Gleba

Jodła dla osiągnięcia najlepszego wzrostu wymaga gleb głębokich, ze znaczną domieszką części spławialnych, świeżych lub wilgotnych, bardzo często oglejonych. Wynika to bowiem ze zdolności swobodnego penetrowania przez korzenie jodły poziomu gleb o średnim stopniu oglejenia. Jodła wymaga zatem w większym stopniu stałego uwilgotnienia niż przewietrzenia gleby. Ta swoista cecha ekologiczna jodły determinuje zdaniem Adamczyka (1977) w zasadniczy sposób różny udział jodły i buka na poszczególnych stanowiskach. Większą natomiast tolerancją odznacza się jodła w stosunku do chemicznych właściwości gleby.

W Karpatach jodła rośnie zarówno na glebach skrytobielicowych oglejonych (Babia Góra — bór mieszany górski) w bardzo korzystnych warunkach uwilgotnienia, jak i w zbiorowiskach ciepłolubnych, względnie suchych, na pararędzinie czarnoziemnej, wykształconej z łupków pyłowo-ilastych zawierających CaCO3 (Carici Fagetum abietetosum w Pieninach). W Górach Świętokrzyskich rośnie ona w mszystym, mieszanym borze jodłowym (Abies albaSphagnum girgensohnii), na glebach torfiasto-glejowych. W Puszczy Kozienickiej występuje zarówno w borze mieszanym świeżym, jak i w olsie jesionowym (Jaworski, Zarzycki 1983). Jodła rozwija się i odnawia dobrze zarówno na glebach o odczynie silnie kwaśnym, jak i zbliżonym do obojętnego.

Siedliskowe typy lasu

Jodła jako gatunek-główny w granicach naturalnego zasięgu może występować na siedliskach: boru mieszanego świeżego, lasu mieszanego świeżego, lasu świeżego, lasu mieszanego wilgotnego, lasu wilgotnego, boru mieszanego wyżynnego, lasu mieszanego wyżynnego i lasu wyżynnego, a w górach na siedliskach lasu mieszanego górskiego i lasu górskiego. Rolę domieszkową pełnić może jodła w borze mieszanym wilgotnym i borze mieszanym górskim, wprowadzana jest również w borze świeżym (Zasady hodowli lasu).

Na wymienionych siedliskach borów i borów mieszanych na niżu jodła występuje obok dębu bezszypułkowego i sosny, zaś na siedliskach żyźniejszych lasowych, w lesie wilgotnym — obok dębu szypułkowego i jesionu, a w lesie świeżym i lesie mieszanym świeżym — z dębem szypułkowym. Na Wyżynie Małopolskiej i na Pogórzu Karpackim tworzy drzewostany z sosną lub bukiem, a w reglu dolnym z bukiem i świerkiem oraz domieszką jawora, wiązu i innych gatunków.

W optymalnych warunkach siedliskowych jodła wykształca drzewostany jednogatunkowe, rosną one głównie na Roztoczu, w Górach Świętokrzyskich, w Beskidzie Sądeckim (okolice Starego Sącza, Piwnicznej i Krynicy), w Beskidzie Niskim (m.in. okolice Grybowa i Rymanowa) i w Bieszczadach (okolice Baligrodu, Birczy i Lutowisk).

Zagrożenia abiotyczne

Jodła jest bardzo wrażliwa na mróz. Przykładem są bardzo duże szkody mrozowe, wyrządzone w drzewostanach jodłowych przez mroźne zimy w roku 1928/29 i 1940/41. Przy temperaturze poniżej 30°C mogą przemarzać 1-3-letnie igły. Jodła cierpi od przymrozków wiosennych. Skutki szkód mrozowych są pomniejszane przez jej duże zdolności regeneracyjne. Rysy mrozowe na pniu powstają szczególnie na okazach o silnie rozwiniętych koronach. Na głębokich, niezbyt mokrych glebach jodła jest odporna na wiatr (silny korzeń palowy). Może jednak ulegać wiatrołomom. Okiść stwarza mniejsze zagrożenie niż u świerka. Jodła jest też mniej wrażliwa od świerka na susze (głęboki system korzeniowy) (Materiały ETH).

Jodła cierpi od zgryzania i spałowania. Nie powtarzające się zgryzanie nie jest jednak dla jodły bardzo niebezpieczne z uwagi na jej dużą zdolność regeneracji. Bardziej niebezpieczne jest spałowanie; zdarcie kory i łyka powoduje bowiem powstawanie martwicy, co osłabia znacznie żywotność jodeł. Brak zabezpieczenia przed szkodami ze strony zwierzyny może uniemożliwić uzyskanie pożądanego udziału jodły i jej wysokiej zdrowotności. Najlepsze rezultaty zabezpieczenia przed tymi szkodami daje grodzenie powierzchni objętej odnowieniem.

Obumieranie

Należy wyraźnie oddzielić dwie sprawy (Schütt 1981):

  1. właściwe obumieranie jodły, czyli periodycznie powtarzające się nawroty choroby z charakterystycznymi objawami, której przyczyny nie są w pełni znane, i
  2. regres, czyli obserwowane od przeszło dwustu lat zjawisko kurczenia się zasięgu i wycofywania jodły z lasów u pomocnych granic jej rozsiedlenia; znajduje to wyjaśnienie w przemianach środowiska, niewłaściwej gospodarce leśnej, lokalnie w nadmiarze zwierzyny płowej, itp.

Rozpatrzmy zagadnienie obumierania jodły, które tak jasno, zwięźle i przekonywająco zarysował Schütt (1981), że warto przytoczyć jego wnioski i konkluzje. W ciągu ostatnich 15-20 lat obumieranie jodły w zachodniej Europie nabrało tak ostrego charakteru, że przynajmniej lokalnie należy się liczyć z zupełnym wyeliminowaniem tego gatunku z drzewostanów.

Symptomami choroby są:

  • stopniowe prześwietlenie korony postępujące od dołu ku górze, od gałęzi wewnętrznych ku zewnętrznym; w pierwszej kolejności zostają zrzucone starsze igły — pozostaje normalnie ulistniona tylko szczytowa część korony o długości 1-2,5 m,
  • podwyższenie liczby suchoczubów,
  • wczesne formowanie „bocianiego gniazda”, tzn. zahamowanie wzrostu pędu szczytowego przy normalnym wzroście pędów bocznych w koronie drzewa,
  • patologiczne występowanie tzw. mokrej twardzieli w drewnie korzeni albo też korzeni i pni,
  • znaczne zwiększenie udziału liczby martwych zakończeń drobnych korzeni, co związane jest prawdopodobnie z zaburzeniami mikoryzy.

Jodła pospolita Wysuwano szereg hipotez na temat pierwotnych przyczyn tego schorzenia (hipoteza wirusowa, zanieczyszczenia atmosfery, zakwaszenie opadów atmosferycznych itd.). Na chorobę tę nie mają, jak się wydaje, wpływu ani zabiegi hodowlane, ani czynniki siedliskowe, czy owady. Schütt (1981) wysunął hipotezę, że u podstaw choroby leży patologiczne zaburzenie gospodarki wodnej rośliny. Punktem wyjścia miałoby być uszkodzenie systemu drobnych korzeni, które obumierają i nie regenerują lub regenerują jedynie słabo, a one to pobierają dużą ilość wody z solami mineralnymi. Możliwe, że na początku tego łańcucha chorobowego stoi uszkodzenie mikoryzy, o czym wspomniano wyżej. Poza drastycznym obniżeniem ilości pobieranej wody uszkodzenie to prowadzi także do wnikania pasożytniczych mikroorganizmów, często beztlenowych bakterii, między innymi wywołujących mokrą twardziel. Początkowo zasiedlają one tylko stare drewno i są tak długo nieszkodliwe, jak długo drzewo jest w stanie zahamować ich przenikanie do żywych części poprzez tworzenie strefy ochronnej. Gdy osiągną one jednak w końcu strefę aktywnego przewodzenia wody, powodują zmniejszenie, zahamowanie lub nawet zupełne przerwanie transportu wody do korony, co prowadzi do opadania igieł i w końcu do śmierci całego drzewa. Nakładać się na to mogą różne szkody wtórne ze strony czynników biotycznych i abiotycznych, szkodliwe działanie zanieczyszczeń atmosfery itp.

Nie ma ciągle pełnej jasności co do pierwotnych przyczyn wywołujących schorzenie i obumieranie jodły. Ulrich (cyt. za: Schutt 1981) sugeruje, że zakwaszenie opadów atmosferycznych wywołuje zwiększenie w glebie ilości wolnych jonów glinu i manganu, które toksycznie oddziałują na tkankę roślin, szczególnie na włośniki i drobne korzenie. Nie można też nie uwzględniać oddziaływania na środowisko silnie — w skali globalnej — zakwaszonych opadów, ale trzeba mieć na uwadze, że koncentracja wolnych jonów glinu i manganu może też następować w wyniku silnego przesuszenia gleby.

Obecnie jodłę można określić jako „dziecko wymagające specjalnej troski”. Żaden gatunek drzewa nie wykazuje bowiem tak zróżnicowanych cech i takich ekstremalnych kontrastów jak jodła. Z jednej strony jest ona uważana za ekologiczny stabilizator naszych lasów (dobre naturalne odnawianie, znoszenie ocienienia, łatwe reagowanie na zabiegi hodowlane, osiąganie wysokich wyników produkcyjnych), z drugiej strony zasłużyła na miano „mimozy”. Przydomek ten wyraża bowiem jej ogólną wrażliwość na wpływy i zmiany środowiska. Z uwagi na tę wielką wrażliwość stała się jodła bioindykatorem znaczących i przykrych skutków oddziaływania m.in. imisji na nasze lasy. Jeszcze obecnie — pomimo wyraźnej poprawy stanu zdrowotnego w ostatnich latach — należy jodła niewątpliwie do gatunków drzew, które najbardziej ucierpiały na skutek szkód w lasach („nowe osobliwe zamieranie”) (Schütz 1990). Ocena żywotności jodły była w ostatnim dziesięcioleciu przedmiotem licznych badań. W Karpatach zagadnieniem tym zajmowali się m.in. Jaworski i Skrzyszewski (1986).

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe

Negatywny wpływ zanieczyszczeń przemysłowych powietrza stwierdzono już na początku XX wieku w Saksonii. Neger (1908) uważał np. dymy i gazy emitowane przez zakłady przemysłowe za przyczyny obumierania jodeł. Jodła należy do gatunków bardzo wrażliwych na działanie SO2 i HF, średnio wrażliwych na działanie tlenków azotu oraz wrażliwych na O3. Silnie reaguje też na obecność w glebie metali ciężkich; wśród gatunków iglastych okazała się najmniej odporna na obecność pyłów ołowiowo-miedziowych. Stosunkowo odporna jest natomiast na pyły kadmowo-ołowiowo-cynkowe, ustępując w tych warunkach pod względem zdolności przeżycia tylko sośnie zwyczajnej i dębowi szypułkowemu (Greszta 1983a i b). Jodła należy do gatunków umiarkowanie wrażliwych na oddziaływanie NaCl. Nie powinno się jej więc wprowadzać w rejonach zanieczyszczeń przemysłowych, gdyż należy do gatunków nieodpornych. Stawiana jest na jednym z pierwszych miejsc pod względem wrażliwości na zanieczyszczenia przemysłowe (mieszanina SO2, NOX, CO i pyłów) (Greszta 1987). Pochodzenia jodły różnią się jednak pod względem reakcji na SO2. Badania Larsena (1988) wykazały bowiem, że jodły z południa Jugosławii i Włoch szybciej odzyskiwały zdolność asymilacji po okresowej fumigacji SO2 niż proweniencje z Europy środkowej i północno-wschodniej.

Wzrost i produkcyjność

Jest to gatunek z natury wolno rosnący. W pierwszych latach życia szybciej przyrasta w słabym ocienieniu niż przy pełnym świetle. Cecha ta wyróżnia jodłę spośród innych gatunków drzew (porównaj poniższe zestawienie). W wieku 10–15 lat jest najwolniej przyrastającym gatunkiem.

W lasach karpackich rosnąc pod osłoną osiąga w wieku 17-23 lat i 22-31 lat średnią wysokość odpowiednio: 0,50 m i 1,30 m (Gazda 1988). Silnie ocieniona, do wysokości 1-5 m dorasta w wieku kilkudziesięciu lat. Stopniowo uwalniana wzmaga przyrost. Kulminacja bieżącego przyrostu wysokości następuje w wieku 35-40 lat (żyzne siedliska) lub 50-55 lat (uboższe siedliska) (Szymkiewicz 1971), a według Leibundguta (1972) między 30 a 70 rokiem. Przy silnym ocienieniu w młodości (np. las przerębowy) możliwe jest przesunięcie kulminacji przyrostu o kilkadziesiąt lat. Omawiany gatunek w ujęciu Backmana Blanckmeistra reprezentuje czasowo-przestrzenny typ organizmu, który charakteryzuje się normalnie bardzo wolnym wzrostem w okresie młodości i późno osiąga kulminację przyrostu wysokości. Krzywa przyrostu jodły po osiągnięciu dojrzałości wolno obniża się (Blanckmeister 1956). W lasach przerębowych w Polsce jodła osiąga wysokość około 44-46 m, w Szwajcarii ponad 52 m i wiek około 220-250 lat. W lasach pierwotnych dorasta do wysokości 40-60 m i grubości (pierśnica) 150-200 cm, dożywa wieku 400–500, a wyjątkowo 800 lat (Korpel, Vinš 1965).

W lasach gospodarczych wykazuje, mimo wolnego wzrostu, bardzo wysoką zasobność. W wieku 100 lat wybrane cechy taksacyjne drzewostanów jodłowych (według Schwappacha) kształtują się następująco (Szymkiewicz 1971):

Bonitacja Wysokość Liczba drzew w drzewostanie głównym Miąższość grubizny drzewostanu głównego Sumaryczna produkcja grubizny i drobnicy Bieżący przyrost roczny grubizny
(m) (szt./ha) (m³/ha) (m³/ha) (m³/ha)
I 31,8 485 965 1752 12,4
III 23,5 780 618 1135 10,0
V 15,2 1500 332 594 8,2

W karpackich lasach przerębowych w Polsce jodła osiąga obecnie zasobność od około 470 do 725 m³/ha (Jaworski 1990). Przeprowadzone ostatnio przez Katedrę Szczegółowej Hodowli Lasu AR w Krakowie w Beskidach Huculskich (Ukraina) badania wskazują na istnienie w Karpatach Wschodnich jedlin przerębowych osiągających zasobność prawie 1000 m³/ha. Lite drzewostany jodłowe poza granicami zasięgu tego gatunku (RDLP Szczecinek) należą także do wysokoprodukcyjnych i osiągają zasobność od 342 m³/ha do 491 m³/ha (Miś 1990). Wieloletnie badania wykazały, że przy uprawie jodły należy liczyć się z genetycznie uwarunkowanym zróżnicowaniem tempa wzrostu sadzonek różnego pochodzenia. W przypadku pochodzeń z terytorium Polski szczególną tendencję do wolnego wzrostu w młodości wydaje się mieć jodła sudecka. W odniesieniu do jodły z Karpat sytuacja jest bardziej zróżnicowana, chociaż zajmuje ona — podobnie jak jodła z Gór Świętokrzyskich — przeważnie przeciętną pozycję. W kilku przypadkach, zarówno w doświadczeniach krajowych, jak i zagranicznych, jodła karpacka zajmuje pozycje czołowe (jodła ze Starego Sącza na niektórych powierzchniach w Wielkiej Brytanii) nawet obok słynnych pochodzeń kalabryjskich. Również w ramach pochodzeń karpackich obserwuje się w młodości zróżnicowanie tempa wzrostu; należą do nich jodły ze środkowej i wschodniej części łańcucha Karpat, co wiąże się prawdopodobnie z historią wędrówki polodowcowej omawianego gatunku (Gunia 1986). Zróżnicowanie szybkości wzrostu decyduje także o zasobności drzewostanu. Z analizy duńskich badań proweniencyjnych (Larsen 1981) nad jodłą wynika, że największą zasobność w wieku 44 lat wykazały jodły z południowej i południowo-wschodniej części zasięgu (Catanzaro w Kalabrii — 695 m³/ha; Perister Planina z Jugosławii — 551 m³/ha; Lapus z Karpat rumuńskich — 535 m³/ha). Jodły z Europy środkowej wykazały w tym wieku zasobność dwukrotnie mniejszą.


Źródło: Jaworski A. „Charakterystyka hodowlana drzew leśnych” Kraków 1995

j/jodla-pospolita-charakterystyka-hodowlana.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:40 (edycja zewnętrzna)