Buk pospolity

Fagus sylvatica L. — buk pospolity

Buk jest drzewem dorastającym do 30, a wyjątkowo do 50 m wysokości i 1—1,5 m pierśnicy. Koronę wykształca gęstą, u osobników rosnących pojedynczo — rozłożystą i nisko osadzoną, w zwarciu — wydłużoną i osadzoną wysoko. Pień u buków rosnących w zwarciu ma wyraźną oś główną, widoczną aż do wierzchołka. Na stanowiskach otwartych pień jest krótki, ma charakter kłody, przechodzącej w grube konary. Przekrój poprzeczny pnia jest zbliżony do koła. Kora jest gładka, cienka, jasnoszara i nie łuszcząca się, czasem u starych drzew w dole nieco spękana (u formy quercoides kora jest spękana jak u dębu).

Młode gałązki początkowo owłosione, później nagie i połyskujące, oliwkowobrązowe, zygzakowate. Pąki ułożone w dwóch szeregach, wrzecionowate, ostre, do 2 cm długości, odstające od gałązek, pokryte licznymi i łuskami ułożonymi w cztery podłużne szeregi.

Liście długości 5—10 cm, jajowate lub eliptyczne, całobrzegie lub słabo ząbkowane, na brzegach faliste; początkowo obustronnie jedwabisto owłosione, później nagie i tylko na brzegach orzęsione, z wierzchu żywozielone i silnie błyszczące, od spodu jaśniejsze. Liście na odroślach i siewkach są silniej ząbkowane. Buk kwitnie w końcu kwietnia lub na początku maja, jednocześnie z rozwojem liści.

Kwiaty męskie z okwiatem owłosionym, zebrane w zwisające na długich szypułkach główkowate kwiatostany. Kwiaty żeńskie siedzące po 2, osłonięte srebrzysto owłosioną okrywą, która później w miarę dojrzewania owoców drewnieje, brunatnieje, z kolczastymi wyrostkami na powierzchni. Z każdego żeńskiego kwiatu rozwija się tylko 1 owoc, tak że okrywa zamyka w sobie zwykle 2, rzadziej 3 trójgraniaste orzeszki, zwane pospolicie „bukwią”. Owoce dojrzewają we wrześniu lub październiku. Po dojrzeniu okrywa pęka czterema klapami na wierzchołku i orzeszki wypadają. Dojrzałe orzeszki osiągają długość do 1,5 cm, są błyszczące, brunatne, jadalne.

Buk zaczyna owocować na stanowiskach otwartych w wieku 40—50 lat, w zwarciu między 60—80 rokiem życia. Owocuje obficie co 5—8 lat. Zdolność kiełkowania nasion u buka, określona w czasie zimy, wynosi około 75%; potem szybko spada i zachowuje się w ciągu pół roku, tj. do wiosny; nasiona przechowywane dłużej nie kiełkują. Wysiane na wiosnę kiełkują w ciągu 5—6 tygodni. Kiełkowanie nadziemne. Liścienie duże, szerokie, mięsiste, nerkowatego kształtu, z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, od spodu białawe. Z pąka znajdującego się między liścieniami wyrasta pęd z dwoma liśćmi o brzegach ząbkowanych. Dopiero w następnym roku wyrastają normalne liście.

Początkowo buk rośnie bardzo powoli, z wiekiem jego przyrost na wysokość wzmaga się; kulminację przyrostu na wysokość osiąga między 30 a 50 rokiem życia; później przyrost słabnie i w wieku około 150 lat niemal zupełnie ustaje; żyje do 300 lat.

Drewno buka jest typu rozpierzchłonaczyniowego barwy różowawej, z rdzeniem fioletowym, nie zróżnicowane na biel i twardziel. Czasem w drewnie buka występuje fałszywa-twardziel, o zabarwieniu czerwonobrunatnym, pochodzenia patologicznego. Promienie drzewne od bardzo wąskich do bardzo szerokich. Przyrosty roczne zaznaczają się lekko falistym przebiegiem. Drewno bukowe łatwo jest odróżnić od drewna innych gatunków po wyraźnie widocznych na przekroju stycznym promieniach drzewnych w postaci ciemnych soczewek.

Drewno buka odznacza się wysokimi własnościami technicznymi, ustępuje jednak drewnu dębu i jesionu. W warunkach zmiennej wilgotności mało odporne, natomiast trwałe w wodzie lub przy dużej wilgotności. Jest twarde, lekkie i łatwe do obróbki; używane w budownictwie wodnym, do wyrobu mebli giętych, klepki podłogowej, a impregnowane — na podkłady kolejowe. Podczas suchej destylacji z drewna bukowego otrzymujemy dziegieć, kreozot i węgiel drzewny.

System korzeniowy buka jest silnie rozwinięty; już dość wcześnie wytwarza typowy system sercowaty z głęboko, ukośnie wrastającymi w grunt silnymi korzeniami bocznymi. Reaguje bardzo silnie na różnice siedliskowe; na glebach głębokich, luźnych rozwija pionowy system, na glebach ciężkich, zbitych, a przede wszystkim słabo przewiewnych, wytwarza system płaski. Na drobnych korzeniach buka występuje mikoryza. Buk odznacza się słabą zdolnością odroślową. W młodym wieku wytwarza odrośle z pnia, lecz są one nietrwałe. Zdolność odroślową stosunkowo wcześnie traci. Dobrze znosi przycinanie.

Ma duże wymagania pod względem gleby i klimatu. Jest to drzewo klimatu umiarkowanego o charakterze oceanicznym. Klimatu kontynentalnego nie znosi, cierpi od silnych mrozów, a nawet ginie; szkodzą mu również późne przymrozki wiosenne. Lubi wilgotność umiarkowaną, ale dość znaczną, najlepiej odpowiada mu roczna suma opadów w granicach 600—1200 mm. Rośnie na glebach dobrych, próchnicznych i zasobnych w sole mineralne, najlepiej na glebach świeżych lub słabo wilgotnych, gliniastych lub gliniasto-piaszczystych. Często występuje na glebach wapiennych, ale zasobność gleby w wapń nie jest warunkiem niezbędnym do dobrego wzrostu. Nie odpowiadają mu gleby ubogie, suche, jak również gleby stale podmokłe.

Jest jednym z najbardziej cienioznośnych gatunków drzew; pod tym względem ustępuje tylko cisowi i jodle. Wytwarza gęstą koronę i może rosnąć w silnym zwarciu, przeto wywiera bardzo silny wpływ na glebę wskutek ocienienia. Ponadto zasila obficie glebę w ściółkę, która na ogół dobrze się rozkłada i daje żyzną próchnicę. Liście buka zawierają dużo soli wapnia, stąd wpływ buka na glebę jest zazwyczaj korzystny, gdyż procesy bielicowania ustawicznie są hamowane.

Zasięg buka obejmuje środkową i zachodnią Europę. Występuje on w południowej części Anglii, w płd. części Skandynawii, dochodzi do północnej Besarabii, a na południe na Półwysep Bałkański (bez płd. Grecji), Półwysep Apeniński i Sycylię, Korsykę i płn. Hiszpanię. Optimum siedliskowe znajduje w środkowej Francji, zachodniej części Niemiec, b. Jugosławii i Rumunii. Na Nizinie Węgierskiej oraz w centralnych częściach Alp buk nie występuje (centralne doliny alpejskie mają klimat kontynentalny i dlatego buk nie może tam rosnąć). Pojawia się za to na południowych zboczach Alp.

Północno-wschodnia granica zasięgu buka przebiega przez tereny Polski. Poczynając od Królewca biegnie ona w kierunku na południe przez Lidzbark Warmiński, Olsztyn i Brodnicę, skąd wraca na zachód przechodząc przez Chełmno, Bydgoszcz; tu zatacza koło przez Wągrowiec, okrążając od zachodu Poznań i Grodzisk Wielkopolski przez Leszno. Stąd biegnie w kierunku na wschód przez Kalisz i Łódź do Skierniewic, skąd skręca na Rawę Mazowiecką, Opoczno i Radom, a dalej przez Kazimierz, Lublin i Chełm; tu raptownie skręca na południe na Zamość i Tomaszów Lubelski do granicy państwa. Poza zwartą granicą zasięgu znajdują się liczne pojedyncze stanowiska buka. W Karpatach buk, oprócz jodły, a częściowo jaworu, jest głównym drzewem leśnym w piętrze dolnoreglowym. Optimum rozwoju buczyn w Karpatach przypada na górną część regla dolnego, tj. około 800—1150 m n.p.m. (w Tatrach buk dochodzi maksymalnie do 1250 m).

Podjęte próby określenia obszaru i warunków, w których cechujący się dużą ekspansywnością buk może współtworzyć drzewostany gospodarcze poza swym zasięgiem naturalnym (TARASIUK, 1992) wykazały, że w centralnej i północno-wschodniej Polsce istnieją dwa obszary antropogeniczne, gdzie buk stanowi stały składnik drzewostanów. Ponadto na całym obszarze nizinnym kraju istnieją warunki potencjalnie sprzyjające wprowadzeniu buka do drzewostanu głównego. Zasadniczym warunkiem sukcesu hodowlanego na tych terenach jest respektowanie właściwości buka, szczególnie unikanie gleb, których wilgotność i żyzność są ekstremalne, oraz wprowadzanie go pod osłoną starodrzewu. Buk odznacza się dużą zdolnością tworzenia własnych zespołów. Na terenie Polski występuje kilka różnych pod względem charakteru geograficznego zespołów buka. Są to zarówno czyste buczyny, jak i drzewostany mieszane z dębem, grabem, sosną i jodłą.

Buk przejawia zmienność o charakterze geograficznym. Według H. CZECZOTTOWEJ w południowo-wschodniej części swego zasięgu pojawia się forma buka, mająca liście większe i gęściej unerwione niż u buka naszego, natomiast kwiaty męskie, żeńskie i miseczki różnic nie wykazują; jest to tzw. f. moesiaca, wykazująca pewne odchylenie w kierunku buka wschodniego (Fagus orientalis LIPSKY), występującego na Bałkanach, Kaukazie i w Azji Mniejszej. Buk pospolity ma również wiele form ogrodowych, m.in. formę purpurową ('Atropunice'), strzępolistną ('Asplerufolia'), zwisającą ('Pendula') i stożkowatą ('Fastigiata').

b/buk-pospolity.txt · ostatnio zmienione: 2013/09/15 12:39 (edycja zewnętrzna)